I bob I. 1 Unli fonemalarning nazariy asoslari

 
A fonemasi. Bu fonema lablashmaga oldingi qator (til oldi) keng unli tovushdir. 
Bu tovush odatda yumshoq o`zakdagi k, g‘ va boshqa undoshlar bilan qo`‘lanadi: aka, 
mana, alam, pakana, pilla, kalla, salla, gal, gala kabilar. Lekin uning q, g‘ undoshlari bilan 
birga keluvchi nisbatan orqa qator variant ham bor. Masalan, g‘am, qari, g‘alla, qaychi, 
ariq kabi. Lekin uning orqa qator variant faqat rus tili va u orqali boshqa tillardan qabul 
qilingan so‘zlarda va chuqur til orqa undoshlari bilan yondosh kelganda uchraydi. 
Masalan, Anna, parta, xalq, mart, mashina kabi. Aslida bu misollardagi, xususan, rus 
tilidan kirgan so‘zlarda qatnashgan a fonemasi pozitsiyasiga ko`ra qattiq yoki til orqa 
fonema bo‘lib, ular o‘zbek yozuvidagi til oldi a grafemasi orqali ifodalanadi. Bu fonema 
so‘zning boshi, o‘rtasi va oxirida keladi. 
O fonemasi. Bu fonema lablashmagan orqa qator (til orqa) keng unli tovushdir. 
Adabiy til va shahar shevalarida lablashish holati bor. Samarqand, Buxoro shevalarida 
to‘la lablashgan. Qipchoq shevalarida sof holda qo‘llanadi. Masalan, ot, osh, non, bosh, 
ota, ona, bola, lola, ammo, dono, sanoat, maydon kabilar. Lekin u sof o‘zbekcha so‘zlarda 
so‘z oxirida deyarli uchramaydi. Misollar: molboqar, qoramol, Barno, Ozoda, Ra’no, 
ro‘mol. O‘zlashtirilgan so‘zlarda adabiy orfografiyamizdagi o harfi o‘ funksiyasini 
bajaradi va deyarli hamma holatda qo‘llanadi: bolt, tok, kubok, nota, tom, kurort, futbol, 
voleybol, basketbol, traktor kabilar. Shunday qilib, o‘zbek adabiy tilidagi unlilarni uch 
xil klassifikatsiya nuqtai nazaridan qisqacha tarzda quyidagicha xarakterlash mumkin: 
A fonemasi til oldi, keng, lablashmagan. 
O fonemasi til orqa, keng, lablashmagan. 

---

E fonemasi til oldi, o‘rta keng, lablashmagan. 
O‘ fonemasi til orqa, o`rta keng, lablashgan (ma’no ajratuvchi til oldi variant ham bor). 
U fonemasi til orqa, tor, lablashgan (ma’no ajratuvchi til oldi variant ham bor). 
I fonemasi til oldi, tor, lablashmagan (til orqa variant ham bor). 
Unlilarga qo‘shimcha tavsif 
“I” fonemasi — yuqori tor, old qator, lablanmagan unli. Bu fonema so‘zning 
barcha bo'g'inlarida uchraydi; ichki (birinchi va oxirgi bo‘g‘inlarda), tirikchilik (birinchi, 
ikkinchi, uchinchi va oxirgi bo‘g‘inlarda) kabi. U chuqur til orqa q, g‘, x undoshlari bilan 
yonma-yon kelganda yo‘g‘on (orqa qator) unli tarzida, boshqa barcha pozitsiyalarda esa 
ingichka (old qator) unli sifatida talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: kïr va qir, tarkib va 
targ‘ib, himmat va xilvat kabi. Urg‘usiz bo‘g‘inda kuchsizlanadi: biroq, bilan (broq, blan) 
kabi. So‘zning oxiridagi ochiq bo‘g‘inda biroz kengayadi; bordi > borde, ketdi > kette 
kabi; 1) bir bo‘g‘inli so‘zlarda qisqa va ingichka talaffuz qilinadi: til, tish, bil, sir kabi; 2) 
q, g‘, x undoshlari bilan yondosh qo'llanganda yo'g'on (orqa qator unli tarzida) talaffuz 
etiladi: qish, g‘isht, xil kabi; 3) y, ng undoshlaridan oldin ingichka va biroz cho‘ziq 
talaffuz etiladi: chiy, kiy ming kabi; 4) h bilan yondosh bo'lganda ham biroz cho‘ziq va 
ingichka talaffuz qilinadi: hid, hind, his kabi; 5) ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning urg‘usiz 
bo‘g‘inida kuchsiz va qisqa (bilan, biroq, sira, tilak, gilam, gilos, viqor kabi), urg‘uli 
bo‘g‘inda esa kuchliroq va cho‘ziqroq (nozik, alik, rost lik kabi) talaffuz etiladi; b) so‘z 
oxiridagi ochiq bo‘g‘inda biroz kengayadi («i» dan kengroq, «с» dan torroq unli tarzda 
talaffuz qilinadi): tepki, bordi, oftobi, xuddi, rozi kabi. 
“e” fonemasi — o‘rta keng, old qator, lablanmagan unli. Bu fonema bir bo‘g‘inli 
so'zlarda {men, sen, besh kabi), ko‘p bo‘g‘inli so'zlarning birinchi bo‘g‘inida {beshik, 
etik, telpak kabi) ko'proq qo'llanadi. Tobe, tole, voqe, foye, telefon, televizor kabi 
o‘zlashma so'zlarda qo'llangan «e» unlisi etimologik jihatdan o'zbekcha «e» ning o'zi 
emas. 
O‘zbekcha “e” ekin, eshik so‘zlarining boshidagi to‘la ochiq bo‘g‘inda, 
shuningdek, ertak, ellik kabi so‘zlar boshidagi berkitilmagan bo‘g‘inda ochiqroq talaffuz 
etiladi, Bekzod, mergan kabi so'zlar boshidagi to‘la yopiq bo‘g‘inda yumuqroq bo'ladi; 
xesh, xesh-aqrabo kabi so'zlarda (chuqur til orqa x undoshi bilan yonma-yon kelganda) 

---

esa orqa qator, yo‘g‘on unli tarzida aytiladi; E unlisi: 1) so‘z va bo‘g‘in boshida kengroq 
(erkin, ekin, eslamoq kabi), bo‘g‘in ichida bir oz torroq (kecha, beda, tekin, sekin kabi) 
talaffuz qilinadi. 
“a” fonemasi - quyi keng, old qator, lablanmagan unli. So‘zning barcha 
bo‘g‘inlarida kela oladi: anor (birinchi bo‘g‘inda), telpak (ikkinchi, oxirgi bo‘g‘inda), 
nafaqa (so‘zning uchala bo‘g‘inida) kabi. Bu fonema ham, boshqa unlilarda bo‘lganidek, 
chuqur til orqa q, g‘, x undoshlari bilan yonma-yon qo'llanganda orqa qator, yo'g'on unli 
tarzida talaffuz qilinadi, sayoz til orqa k, g, ng, til o'rta y va faringal h undoshlari bilan 
yondosh bo‘lganda esa ingichka ottenka bilan aytiladi. Qiyos qiling: kasal va qasam, 
kamar va qamar, taka va taqa, mahal va shag‘al, so‘gal va nag‘al, nasihat, dangal va dag‘al 
kabi; 
“u” fonemasi — yuqori tor, orqa qator, lablashgan unli. So‘zning barcha 
bo‘g‘inlarida qo‘llanadi: uka (birinchi bo‘g‘inda), uzum (birinchi, ikkinchi bo'g'inlarda), 
ko‘zgu (oxirgi ochiq bo‘g‘inda) kabi. Urg‘uli bo‘g‘inda kuchli, biroz cho'ziq; urg‘usiz 
bo‘g‘inda esa qisqa, kuchsiz talaffuz qüinadi. Qiyos qiling: butun, uchun, tuzuk (birinchi 
bo‘g‘inlar — urg‘usiz, oxirgi bo‘g‘inlar — urg‘uli) kabi. Bu unli ham q, g‘, x bilan 
yondosh qo'llanganda yo‘g‘onlashadi (orqa qator ottenkaga aylanadi), k, g, ng, y, h 
undoshlari bilan yonma-yon kelganda esa old qator, ingichka ottenka tarzida aytiladi. 
Qiyos qiling: kul va qul, tugun va turg‘un, ko‘zgu va qayg‘u, buyuk va urug‘, hukm va 
xulq, guv va g‘uv, mangu va urg‘u kabi; 1) bir bo‘g‘inli so'zlarda va ko‘p bo‘g‘inli 
so‘zlarning urg‘usiz bo‘g‘inida qisqa (tush, tus, pul, buloq, bug‘doy kabi), urg‘uli 
bo‘g‘inida esa kuchliroq va cho‘ziqroq (bulut, yetuk, popuk kabi) talaffuz etiladi; 2) k,g,y 
undoshlaridan keyin ingichka (old qator unli tarzida), q, g‘, x undoshlaridan so‘ng esa 
yo‘g‘on (orqa qator unli tarzida) talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: kul va qul atifgul va 
nourg‘usi yuk va xulq kabi; 3) —uvchi, -uv affikslari tarkibida cho‘ziqroq aytiladi: 
yozuvchi, o‘quvchi, to‘quvchi, oluv, qo‘shuv kabi. 
“o‘” fonemasi — o‘rta keng, orqa qator, lablashgan unli. Sodda so‘zning birinchi 
bo‘g‘inida qo‘llanadi: o‘n, bo‘r (bir bo‘g‘inli so‘zlar), o‘tin, to‘lqin (ikki bo‘g‘inli sodda 
so‘zlar) kabi. Birinchi bo‘g‘indan keyin qo‘llanish holatlari ayrim qo‘shma so‘zlarda 
(gultojixo‘roz, Go‘ro‘g‘li kabi) yoki tojikcha o‘zlashmalarda (obro‘ so‘zida) uchraydi. 

---

Bu unli ham k, g, h, y undoshlari yonida ingichkalashadi (old qator ottenka bilan 
qo‘llanadi), q, g‘, x undoshlari yonida esa yo‘g‘on talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: ko‘r va 
qo‘r, g‘or va g‘o‘r va xo‘r («xo‘r bo‘lmoq»), yor va xo‘sh kabi; O‘ unlisi: 1) bir bo‘g‘inli 
so‘zlarda, shuningdek ko'p bo‘g‘inli so'zlarning urg‘usiz bo‘g‘inida qisqa talaffuz etiladi: 
bo‘r, to‘r, ro‘mol, so‘roq kabi; 2) takroriy formalarning birinchi komponentida (urg‘uli 
bo‘g‘inda) cho‘ziq talaffuz qilinadi: ko‘p-ko‘p, zo‘r-zo‘r, mo‘l-mo‘l kabi; 3) sayoz til 
orqa k, g, til o‘rta у va bo‘g‘iz undoshi (h) dan so'ng yumshoq (old qator) unli tarzida, 
chuqur til orqa q,g',x undoshlaridan so'ng qattiq va yo‘g‘on (orqa qator) unli tarzda 
talaffuz etiladi. Qiyos qiling: ko‘l va qo‘l, go‘r va g‘o‘r, ho‘l va xo‘r, yo‘l va qo‘r kabi. 
“o” fonemasi - quyi keng, orqa qator, kuchsiz lablashgan unli. Bu fonema ham 
so‘zning barcha bo‘g‘inlarida uchraydi: ota (birinchi bo‘g‘inda), bahodir (ikkinchi 
bo‘g‘inda), baho (oxirgi bo‘g‘inda), bobo (har ikkala bo‘g‘inda) kabi; k, g, y, h undoshlari 
yonida ingichka (old qator unli tarzida), q, g‘, x undoshlari yonida esa yo‘g‘on (orqa qator 
unli tarzida) talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: komil va qobil, g‘ov va g‘ov, yosh va qosh, 
hoi va xol kabi. О unlisi: 1) quyi keng, kuchsiz lablangan unli tarzida talaffuz qilinadi: 
tosh, bahor, somon, shamol kabi. Shevalarda va jonli tilda bu unlining urg'usiz bo‘g‘inda 
“a”ga yaqin talaffuz qilinish hollari ham uchraydi: samon, davon kabi, ammo bu hoi 
adabiy talaffuz (orfoepik me’yor) hisoblanmaydi; 2) sayoz til orqa k, g undoshlaridan 
so'ng yumshoq, chuqur til orqa q, g‘,x undoshlaridan so‘ng esa yo‘g‘on unli tarzida 
talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: kosib va qoshiq, kotib va qolip, komil va qobil, gov va 
g‘ov, govmish va g‘ovlamoq kabi; 3) urg‘uli bo‘g‘inda kuchliroq va biroz cho‘ziq talaffuz 
etiladi: bog‘bon, obod so‘zlarining birinchi va oxirgi bo‘g‘inlaridagi о unlisi talaffuzini 
qiyoslang; 4) у va h undoshlari bilan yondosh qo‘llanganda ham о unlisi biroz yumshoq, 
ingichka unli holida talaffuz etiladi. Qiyos qiling: yor va qor, hakim va xolis kabi.
9