I bob I. 1 Unli fonemalarning nazariy asoslari

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4
Abdulla Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. – T.: Sharq, 2006

---

 
 
I bob Unli tovushlar (vokalizmlar) haqida umumiy tushuncha 
 
 I.1 Unli fonemalarning nazariy asoslari 
Ma’lumki, qadimdan hozirgi kungacha shakllanib kelgan va rivojlanishda davom 
etayotgan oʻzbek tili fonemalarida oʻrganilmagan yoki rus istilosi natijasida singdirilgan 
rus fonemalaridagi tovushlarni oʻzbek tili uchun xos deb qarash farazlari mavjud. Biz 
ushbu qarashlar hamda farazlarni ilmiy manbalarga tayanilgan shaxsiy fikrlarimiz asosida 
ochib berishga harakat qildik. Hozirgi kundagi statistik ma’lumotlarga tayanib aytadigan 
boʻlsak, dunyoda 2500 dan 5000 tagacha til mavjud. Ushbu tillarning hammasi ham 
oʻzining grafemalar tizimiga ega boʻlmasa-da, zohiran oʻzining fonemalar tizimiga 
egadir. 
Unli tovushlar - ogʻiz va boʻgʻiz boʻshligʻida hech qanday to‘siqqa uchramasdan 
paydo boʻladi. Ularning talaffuzida havo oqimi oqib chiqadi. Natijada turli jihatdan bir-
biridan farqli unli tovushlar hosil boʻladi. Dunyodagi har bir til oʻziga xos unlilar tizimiga 
ega. Tildagi unlilar tizimi vokalizm (lot. Vocal — unli tovush) deyiladi. Unli tovushlar 
soni turli tillarda turlichadir. Hozirgi oʻzbek adabiy tilida undosh tovushlar soni 6 ta 
boʻlsa, boshqa tillarda bundan kam emas, 8 ta yoki undan ortiq boʻlishi mumkin.
Tovushlar tizimini o‘rganishdan oldin inson tanasining fonema hosil bo‘ladigan 
qismini o‘rganish to‘g‘ri bo‘ladi. 
Til tovushlari hosil qilishda qatnashadigan a’zolarning deyarli barchasi, avvalo, 
fiziologik, biologik vazifani bajararishga moslangan bo‘lib,faqatgina ovoz hosil 
qilishgagina xizmat qiladigan a’zo va ovoz paychalari tovush hosil qilish xususiyatiga 
egadir.
Undovushining talaffuzida tovush hosil qilishda tovush hosil qiluvchi nutq 
organlarining hammasi to‘liqligicha qatnashadi.Ammo bu nazariyaga nisbatan ham 
mustasno holat mavjud. Ovoz va shovqinning qatnashish yoki qatnashmasligiga ko‘ra 
ikki guruhga bo‘linuvchi jarangsiz undoshlar tasnifi tovushlarning talaffuzida ovoz 
paychalari, sof og‘iz tovushlari deb nomlanadigan tovushlarda burun bo‘shlig‘i, bo‘g‘iz 
usti bo‘shlig‘i umuman qatnashmasligini ham inobatga olish zarur. 

---

O‘pkada chiqayotgan havoni hech qanday to‘siqqa uchramay chiqsa tovush hosil 
bo‘lmaydi, bunday holatda havo o‘zining barqaror holatini saqlab qoladi va o‘zgarishsiz 
qoladi. Ovoz paychalari havo oqimiga to‘siq bo‘lib, ritmik ravishda tebranadi, shunga 
ko‘ra bu to‘siq ovoz hosil qilish to‘sig‘i deb ham ataladi. Ko‘pchilik til tovushlarining 
tarkibiy qismi bo‘lib shovqin qatnashadi. Shovqin og‘iz bo‘shlig‘idagi turli a’zolar 
yordamida to‘siqlar tufayli yuzaga keladi(masalan:og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, paychalar-
H.E), bunday to‘siqlar shovqin hosil qilish to‘sig‘i deyilishi ham shu tufaylidir. 
Til yuzasining pastki jag‘ bilan birgalikda pastga tushishi (tilning tik yo‘nalishdagi 
harakati) natijasida og‘iz bo‘shlig‘ining hajmi o‘zgaradi; ayni vaqtda til yuzasining 
ma'lum nuqtasi (qismi) boshqa qismiga nisbatan biroz ko‘tarilib, og‘iz bo‘shlig‘ining 
rezonatorlik holatini belgilaydi. Tovushning shakllanishida muhim yumush bajargani 
sababli til yuzasining biroz ko‘tarilgan nuqtasi bilan tanglay orasida hosil bo‘ladigan eng 
yaqin oraliq tovush hosil bo‘lish oralig‘i deb yuritiladi, tovushlarga bir jihatdan tavsif ana 
shu tovush oralig‘ining o‘rniga ko‘ra beriladi. 
Misol uchun, (x) tovushida tovush hosil bo‘lish oralig‘idagi masofa til yuzasining 
chuqur orqa qismi bilan tanglayning orqa qismi orasida bevosita hosil bo‘lganligi sababli 
bu tovush chuqur til orqa tovushi deyiladi. Tovush hosil qilish oralig‘idagi masofa 
tovushni hosil qila olmaydi, bu oraliq og‘iz rezanatorlarining harakatiga bog‘liq jarayon 
hisoblanadi. Tilning ana shunday ko‘tarilish jarayoni tufayli og‘iz bo‘shlig‘i rezonatori 
oldingi va orqa qismlarga bo‘linadi, bu qismlarning o‘zaro bir butun rezonatorni hosil 
etib turishi tovushdan tovushni farqlash imkoniyatini beradi. Ko‘rinib turganidek, tilning 
ko‘tarilish o‘rni barcha til tovushlarning shakllanishida muhim ahamiyatga egadir. 
O‘zbek tili fonemalar tizimi va uning nazariy asoslarining vujudga kelishi juda 
uzoq tarixiy qiymatga ega.Bu sohani nazariy asosini vujudga kelishini XI asarda yashab 
ijod etgan allomamiz Mahmud Qoshg‘ariy bobomiz yaratib bergan.Uning mashhur 
“Devon-u lug‘atit turk”, “Javohirun nahv fi lug‘atit turk” nomli asarlarida turkiy 
tillarning fonema va fonetika tizimi, grammatikasi, leksikologiyasi haqida qimmatli 
ma’lumotlar uchraydi. 
Ushbu asarlar arab tilidan K.Brokkolmen tomonidan nemis tiliga tarjima qilinib, 
1928-yilda Leypsigda, Bosim Atalay tomonidan turk tiliga tarjima qilinib, 1939-yilda 

---

Anqarada nashr qilingan nashr qilingan “Devonu lug‘atit turk” asari professor 
S.Mutallibov tomonidan o‘zbek tiliga o‘girilib, 1960-1963-yillarda Toshkentda nashrdan 
chiqdi.
5
Mahmud Qoshg‘ariy turkiy tillar-so‘zlar fonetikasi tovushlar haqida fikr yuritar 
ekan, tovushlarni harflardan qat’iy farqlaydi,tovushlarning fiziologik va akustik 
xususiyati haqida fikr yuritadi. U arab yozuvi sistemasidagi harflarning turkiy tillardagi 
mavjud tovushlarni ifodalash uchun yetarli emasligini aytib, arab yozuviga yangi belgilar 
kiritadi va ularni izoohlab beradi. 
Mahmud Qoshg‘ariy arab tilidagi grafika tizimi turkiy fonemalarning imkoniyatini 
to‘laligicha ochib berolmasligini aytib o‘tadi va ularga qo‘shimcha harfiy birliklar 
qo‘shganligini qayd etadi. 
Ushbu nazariy fikrlar qadimgi turkiy tilning fonemalar tizimiga tegishli 
bo‘lib,diaxron aspekt nuqtai nazaridan olingan.Mana shu nazariyalar asosida hozirgi 
o‘zbek adabiy tili nazariy asosini uchun poydevor vazifasini o‘taydi. 
Mustaqillik va ungacha bo‘lgan jarayonda yurtimiz olimlari tomonidan fonemalar 
tizimi yuzasidan darsliklar, monografiya, qo‘llanmalar tayyorlangan. Xususan, G. 
Abdurahmonov va A. Rustamov “Qadimgi turkiy til”, M. Mirtojiyev “O‘zbek tili 
fonetikasi”, A. Mahmudov “O‘zbek tili sonorlari”, A. Nurmonov “O‘zbek tili 
fonologiyasi va morfofonologiyasi” , S.Otamirzayeva va M Yusupova “O‘zbek tili”, 
Sh.Shoabdurahmonov, M.Asqarova, A.Hojiyev, I.Rasulov, X.Doniyorov “Hozirgi 
o‘zbek adabiy tili”, U.Tursunov, J.Muxtorov, Sh.Rahmatullayev “Hozirgi o‘zbek adabiy 
tili” kabi darslik va tadqiqotlarda fonemlar tizimi yuzasidan tadqiqot ishlari olib borilgan 
va yaxshi fikrlar bilan tovush sistemasi yoritilgan. 
Ushbu qilingan ishlarni ko‘pchiligini qiymati shundaki, o‘zbek tili konsonantizmi 
va vokalizm sistemasi, hozirgi adabiy til undoshlar sistemasidagi muammoli va bir 
toʻxtamga kelinmagan fikrlar haqida hamda fonemalarning filologlar tomonidan berilgan 
izohlariga toʻxtalingan, muammoli masalalarga yechim topishga harakat qilingan va 
qiyosiy tahlil qilish oraqali ochib berishga harakat qilingan va bunga to‘laligicha ochib 
5
R.Rasulov.Umumiy tilshunoslik.-Toshkent:2007.50-b. 

---

berilganligi bilan ahamiyatlidir. Tilning kosntruksiyasi oʻzgargani uchun tildagi fonema 
tizimi ham oʻzgarib borishi tabiiy holat hisoblanadi. Shu sababli ma’lum bir 
fonemalarning vaqt o‘tishi natijasida ma’lum bir darajada o‘zgarishi yoki uning boshqa 
bir ottenkadagi varianti bo‘lishi vaqt davomida ma’lum bir tilning rivojlanib 
borayotganidan dalolat beradi. 
Fonologiya - tilning tovushlarini o‘rganadigan va tavsiflaydigan tilshunoslikning 
bir bo‘limi. Ushbu tizim tovushlar ro‘yxatini, ularning xususiyatlari va o‘zaro ta’sir 
qoidalarini o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, ushbu tadqiqot sohasida harflar bilan 
ifodalanadigan fonemalar aniqlanadi, ular o‘zlari tomonidan hech qanday ma'noga ega 
bo‘lmagan kichik birliklardir. Ammo bu o‘z navbatida, bir tovushni boshqasidan 
farqlashga yordam beradigan fonologik birliklarni anglatadi. 
Fonemani tovush bilan aralashtirib yubormaslik zarur, chunki birinchisi aqliy 
obraz, ikkinchisi fonemaning moddiy namoyonidir. Ikkinchisi og‘iz bo'shlig'i, burun 
bo‘shlig‘i va ovoz kordlari singari ular aniqlangan joyning anatomiyasi va fiziologiyasiga 
ko'ra tasniflanishi mumkin aniqlangan joyning anatomiyasi va fiziologiyasiga ko‘ra 
tasniflanadi. Eng ma’noda gapirganda, o‘pkada mavjud bo‘lgan havo har xil 
bo'shliqlardan o‘tadi va bo‘g‘inli ovoz passiv va faol artikulyatorlarga bog‘liq bo‘ladi. 
Shunday qilib, passiv artikulyatorlar orasida yuqori tishlar, alveolyar tizma va qattiq 
tanglay joylashgan. Va faol yoki harakatchan orasida farenks, yumshoq tanglay, jag‘, til, 
pastki tishlar va lablar mavjud. 
Umuman olganda, fonologiya tilning tovushlarini o‘rganishga imkon beradi. 
Og‘zaki nutqqa kelsak, bu fonemalar va tovushlar bilan bog‘liq, yozish esa grafemalar va 
harflar bilan bog‘liq. 
Biroq ushbu fonemalarni boshqarish har doim ham to‘g‘ri amalga oshirilmaydi, 
chunki diglossiya yoki dizartriya kabi bir qator kasalliklar bo‘lishi mumkin.
6
Fonemalar - bu bir so‘zni boshqasidan farqlash uchun xizmat qiladigan tovushlar 
to‘plami. U fonetik jihatdan bir-biridan farq qiladigan bir nechta bo‘g‘inlardan tuzilishi 
6
D.A.Nabiyeva, H.R.Zokirova o‘zbek tili fonetikasi o‘quv-uslubiy qo‘llanma, Andijon – 2016 7-17-bet 

---

mumkin va ularni ma’lum bir tilda so‘zlashuvchilar bir xil deb hisoblashlari mumkin. 
Uning yana bir xususiyati shundaki, fonema tildagi ma’nodor birliklar bo‘lmish so’z va 
marfemalarni tashkil etuvchi va ularni farqlash uchun xizmat qiluvchi, tilning eng kichik, 
o‘zi mustaqil ma’noga ega bo’lmagan (bir planli) birligidir. Masalan, qol, qul, qo‘l; tor, 
tog‘, tok, tol; boy, bor, bog‘ so‘zlarida o, u, o‘, r, g‘, k, l, y, r, g‘ fonemalariga ko‘ra ma’no 
farqlangan. 
Fonemaning tovushga va tovushning fonemaga munosabati turlicha bo‘ladi. 
Barcha fonemalar tovush hisoblanadi, ammo har bir nutq tovushini fonema deb 
bo‘lmaydi. Jumladan, p va t undoshlari pol, tol so’zlarida alohida fonema sanaladi. Shu 
undoshlar kitop (kitob), ozot (ozod) so‘zlarida talaffuz jihatidan alohida tovush bo’lsa 
ham, lekin fonema emas, ular jarangsiz tovush bilan yondosh holda yoki so‘z oxirida 
jarangsizlashib, b, d fonemalarining varianti bo‘lib kelgan. Jarangsizlashish nutq 
jarayonida yuz bergani uchun ham u tovushga (tovush o‘zgarishi) tegishli holat 
hisoblanadi (fonemaga emas). Fonema varianti – fonema ottenkalari (L.V.Shcherbak) deb 
ham yuritiladi. Fonema ottenkalari deganda til tovushlarining (fonemalarning) 
talaffuzdagi real ko‘rinishi tushiniladi. Ular ikki xil bo‘ladi: 1) kombinator ottenka – 
fonemaning so’z tarkibidagi boshqa tovushlar ta’sirida yuzaga kelgan ko‘rinishi. 
Masalan, ketdi-ketti («t» ning ta’sirida «d» ham jarangsizlashdi). 2) pozision ottenka – 
fonemalarning so‘zda tutgan o‘rniga ko‘ra moslashishi. Masalan, kitob-kitop («b» 
undoshi so‘z oxirida kelgani uchun ham jarangsiz «p» variantini hosil qilyapti).
Har bir fonema o’zining turlicha o‘rinda kelishi bilan bog‘liq bo‘lmagan doimiy 
belgilarga ega. Masalan, unli fonemalarning doimiy belgilariga tilning tik xarakatishga 
ko‘ra ko‘tarilish darajasi hamda lablanganlik va lablanmaganlik kiradi. Chunki “u” 
fonemasi har qanday holatda so‘z boshida ham, so‘z o‘rtasida ham so‘z oxirida ham 
yuqori tor lablangan unli sifatida namoyon bo‘ladi. Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra 
bo‘linishi fonemaning qayerda va qanday tovushlar bilan yondosh kelishiga bog‘langan, 
shuning uchun bu unli fonemaning doimiy belgisiga kirmaydi. Masalan, “u” fonemasi qul 
so‘zida orqa qator, gul so‘zida old qator unli tarzida talaffuz etiladi.

---

Fonema og‘zaki tilning minimal birligi, chunki u ma’lum bir tilning so‘zlarini 
farqlashga imkon beradigan tovushlarni nazarda tutadi. Qiziqish sifatida ispan tilida 22 
ta, ingliz tilida 40 ta fonema mavjud. 
Fonemalar ikki diagonal chiziqlar orasida //A // e // i // yoki // u / bo‘lgan unli 
fonemalar va alfavitning barcha undoshlari bilan ifodalangan undosh fonemalar mavjud: 
/ b // c // d // f / g //… 
Tilning fonik darajasida nutq darajasi, fonologiya fonetikani o‘rganish birliklari 
bo‘lgan tovushlarni o‘z ichiga oladi. Va yozuv tekisligida, imlo bilan tartibga solinadigan, 
fonemalarning yozma tasviri bo‘lgan imlolar yoki harflar mavjud. Ispaniyada fonemalar 
va imlolar o'rtasida yozishmalar mavjud, garchi “imlo xatolari” deb nomlanadigan 
nomuvofiqliklar ham mavjud. 
Shu bilan birga, xalqaro fonetik alfavit mavjud bo‘lib, uning yordamida har qanday 
og‘zaki tilda tovushlarning namoyishi muntazam, birlashtirilgan va aniq bo‘lib, 
so‘zlarning talaffuzini grafik ko‘rinishda ko‘rsatishga imkon beradi. 
Ovozlar - bu o‘pkadan havo vibratsiyali ovoz kordlari orqali uning og‘zini to'ldirish 
uchun chiqarilganda paydo bo‘ladigan tovushlar. Unlilar tilning balandligi, holati va 
lablar ochilish uslubiga qarab tasniflanishi mumkin Vokalizm — o‘zbek adabiy tilining 
unlilari tizimidir. U 6 ta fonemani — i, e, a, u, o‘, о tovushlarini o‘z ichiga oladi. Hozirgi 
(kirillcha) o‘zbek yozuvida bu 6 ta fonema uchun 10 ta harf (и, э, а, у, у, о, е, ѐ, ю, я), 
yangi (lotincha) o‘zbek yozuvida esa 6 ta harf (i, e, a, u, o, o‘) ishlatiladi. Fonemalar 
miqdori bilan harflar (grafemalar) miqdori o‘rtasidagi bunday har xillik ularning boshqa-
boshqa hodisalar ekanligidan dalolat beradi. (Bu haqda darslikning “Grafika” bo‘limiga 
qaralsin.)
7
Unli fonemalar undoshlardan quyidagi belgilariga ko‘ra farqlanadi: