I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

22­§. NYUTONNING UCHINCHI QONUNI
Tabiatda hech qachon bir jismning ikkinchi jismga ta’siri bir tomon-
lama bo‘lmay, doimo o‘zaro bo‘ladi. Bir jism ikkinchi jismga ta’sir etsa, 
ikkinchi jism ham birinchi jismga ta’sir ko‘rsatadi. 
20-§ da o‘tkazilgan tajribani yana bir bor tahlil qilib ko‘raylik. 66-rasm-
da tasvirlangan aravachalarning massalari o‘zaro teng, ya’ni m
1
= m
2
. Bi-
rinchi aravachadagi egilgan plastinka iрi uzib yuborilsa, ikkala aravacha 
qarama-qarshi tomonga bir xil tezlanish (
→
a
1
= 
→
a
2
) bilan harakat qila bosh-
laydi. Demak, ikkala aravachaga bir xil kattalikda, lekin qarama-qarshi 
yo‘nalgan F
1
va F
2
kuchlar ta’sir etmoqda.
O‘zaro ta’sir etuvchi jismlarning massalari turlicha bo‘lganda ham bu 
kuchlar miqdor jihatdan bir-biriga teng bo‘ladi. Bunga ishonch hosil qilish 
uchun 67-rasmda tasvirlangan tajribani yana bir bor tahlil qilib chiqaylik. 
Unda ikkinchi aravacha ustiga yuk qo‘yish bilan uning massasi oshiril-
gan va m
2
> m
1
deb olingan. Bukilgan plastinkani tortib turgan iр uzib 
yuborilganida, ikkala aravacha ikki tomonga harakatlana boshlagan. Lekin 
bu gal birinchi aravachaning tezlanishi ikkinchi aravachaning tezlanishidan 
katta, ya’ni a
1 
> a
2
bo‘lgan. Ikkinchi aravachaning massasi birinchisinikiga 
nisbatan necha marta katta bo‘lsa, uning tezlanishi birinchi aravachanikidan 
shuncha marta kichik bo‘ladi. Lekin har bir aravacha massa sining olgan 
tezlanishiga ko‘paytmasi o‘zaro teng bo‘laveradi: m
1 
a
1
= m
2 
a
2
. Nyutonning 
ikkinchi qonuniga asosan m
1 
·
a
1
= F
1
va m
2
·a
2 
= F
2
. Demak, massalari 
turlicha bo‘lishidan qat’iy nazar, aravachalarning bir-biriga ta’sir kuchlari 
miqdor jihatdan teng bo‘ladi, ya’ni:
→
F
1 
= 
→
F
2 
. (1)
 
Ikkita dinamometrni bir-biriga ulab, ularni qarama-qarshi tomonga tort-
sak (71-rasm), har ikki dinamometr ko‘rsatkichi bir xil ekanligini ko‘ramiz. 
Bu birinchi dinamometr qanday kuch bilan tortilsa, ikkinchisi ham xuddi