I. O’quv materiallar 1- mavzu transport vositalari detallarining ish qobilyatini qayta tiklash texnologiyalari fanining maqsadi va vazifalari reja

5. Ximoyalovchi gazlar muxitida yarim avtomatik va avtomatik payvandlash. 
Ximoyalovchi gazlar muxitida payvandlash usuli detallarning ishlash imkoniyatini 
tiklashda ko’p qo’llaniladi. Bunda ximoyalovchi gaz payvandlanayotgan joyga ortiqcha bosim 
bilan uzatilganligidan, yoy ustuni, shuningdek, suyuqqlangan payvandlash vannasi havo 
kislorodi bilan azotidan ajratiladi (6.7-rasm). 
6.7-rasm. Yoyning ximoyalovchi gaz oqimida yonish sxemasi. 
1-elektrod sim; 2-payvandlash gorelkasi; 3-ximoyalovchi gazning oqimi 4-elektr yoy;
5-suyuqqlangan metal 

---

30 
Ta’mirlash ishlarida suyuqqlanuvchi elektrodlar bilan yarim avtomatik va avtomatik 
payvandlash usuli qo’llanilmokda. Bunda elektrod sim sifatid kompakt yoki qukunli sim 
ishlatiladi. 
Bu usulda uglerodli, kam legrlangan po’lat hamda cho’yanni payvandlashda karbonad 
angidrid, rangli metallarni va ko’p legirlangan po’latlarni payvandlashda esa argon 
ishlatiladi. Karbonad angidrid ishlatib payvandlashning (suyuqlantirib qoplashning) dastaki 
usulda elektr yoyi vositasida v flyus qatlami ostida payvandlashga qaraganda qo’yidagi 
afzalliklari bor. 
Flyus yoki elektrod qoplamiga zarurat qolmaydi. Fazoda har qanday vaziyatda turgan 
detallarni payvandlash va ularga suyuqlantirib qoplash jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish 
va avtomatlashtirish imkoniyati tug’iladi mehnat unumi dastaki usulda elektr yoyi vositasida 
payvandlashdagiga karaganda 20-70% yuqori bo’ladi.
Umumiy ma`lumotlar. Gaz alangasida payvandlash va suyuqlantirib qoplashga 
metallarni turli yonuvchi gazlarning (atsetilen, metan, propan va hokazolar) sof 
texnik kislorodda yonishidan hosil bo’lgan alanga yordamida qizdirish va 
suyuqlantirish jarayoni kiradi. 
Yuqori temperaturali gaz alangasini hosil qilish usuli XIX asr oxirida ishlab 
chiqildi. Bu davrda atsetilen, kislorod, vodorod sanoatda ishlab chiqarila boshlanib, 
metallarni gaz alangasida payvandlash metall konstruktsiyalarni puxta biriktirishning 
asosiy usuli bo’lgan edi. 
keyinchalik elektr yoy yordamida payvandlash va boshqa turdagi 
payvandlashning tez rivojlanishi natijasida gaz alangasida payvandlash ikkinchi 
darajaga tushib qoldi. Shunday bo’lsa ham gaz alangasida payvandlash mashinalarni 
ta’mirlash qilishda keng qo’llaniladi, ba`zi hollarda esa uning o’rnini hech narsa bosa 
olmaydi. 
Gaz 
alangasida 
payvandlashning 
kamchiliklariga 
yoy 
yordamida 
payvandlashdagiga qaraganda metallning qizish va suyuqlanish tezligining 
kichikligi, issiqlik ta`sir etish zonasining kattaligi va buning natijasida 
payvandlanadigan buyumning tob tashlash mumkinligining ortishi kiradi. 6...8 mm 
dan qalin bo’lgan yirik buyumlarni payvandlashda ish unumi boshqa turdagi 
payvanlashdagiga nisbatan ancha pastligi sababli gaz alangasida payvandlash 
ko’pincha yupqa detallarni biriktirish va suyuqlantirib qoplashda qo’llaniladi. 
Ishlatiladigan gazlarning narxi elektr energiyasi narxidan baland bo’lganligi uchun 
gaz alangasida payvandlash elektr yoy yordamida payvandlashga nisbatan 
qimmatroq. Gaz alangasida payvandlash elektr yordamida payvandlashga qaraganda 
qiyinroq bo’lib, uni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish qiyin. 
Gaz alangasida payvandlashning afzalliklari nisbatan jihozlarning oddiyligi va 
arzonligi, payvandlashda quvvatni, alanga tarkibi va yo’nalishini keng boshqarish 
mumkinligidir. Gaz alangasidan yupqa listdan qilingan po’lat buyumlarni 
(rezervuarlar, yonilg’i baklari, neft idishlari, avtomobil, traktor kabinalari hamda 
qanoti va hokazoni) payvandlash va tiklashda foydalaniladi; uning yordamida darzlar 
payvandlanadi va cho’yan, alyuminiy hamda uning qotishmalari, mis, bronza, latun , 
rux detallar to’ldirib payvandlanadi, kavsharlash va boshqa ishlar bajariladi. 

---

31 
Gaz alangasida payvandlash va suyuqlantirib qoplashda ko’p hollarda atsetilen 
ishlatiladi, u kislorodda yonganda alanga temperaturasi 3150
0
S, boshqa gazlar 
ishlatilganda esa 2000...2300
0
S bo’ladi. 
Atsetilen tuzilishi oddiy bo’lgan generatorlar deb ataladigan maxsus 
apparatlarda kal tsiy karbidni suv bilan o’zaro ta`siri natijasida hosil qilinadi. Biroq 
atsetilenning qimmatligi (boshqa yonuvchi gazlarga nisbatan 15...20 marta qimmat) 
va portlashga xavfliligi sababli uniishlatish cheklangan. Atsetilen 400...500
0
S 
temperaturagacha tez qizdirilganda, shuningdek, bosim 0,15 MPa dan oshganda 
portlaydi. Shuning uchun yo’l qo’yiladigan bosimdan yuqori bosimda atsetilendan 
foydalanish ta`qiqlanagan. Ayetilenning havo bilan 2,2...81% (hajmi bo’yicha) 
aralashmasi yoki 2,8...93% atrofida kislorod bilan aralashmasi ham portlaydi. 
ayniqsa, atsetilenning vodorod fosfit bilan aralashmasi xavfli, uning tarkibida 0,7% 
bo’lishi atsetilenning portlash xavfini keskin oshiradi. 
Ballonlardagi atsetilendan keng foydalaniladi. Ballonlar maxsus sanoat 
korxonalarida atsetilen bilan to’ldiriladi, bunda atsetilenning atsetonda erish 
xususiyati hisobga olinadi. Bunday holatdagi atsetilen amalda xavfsiz. Bundan 
tashqari, ballondagi atsetilendan foydalanish xizmat ko’rsatishni osonlashtiradi va 
payvandchining ish unumini oshiradi. 
Atsetilen va boshqa yonuvchi gazlar payvandlash gorelkalari deb ataluvchi 
maxsus moslamalarda zarur miqdordagi kislorod bilan aralashtiriladi. Tajriba shuni 
ko’rsatadiki, atsetilenning to’la yonishi uchun taxminan 10...30% ko’p kislorod 
(hajmi bo’yicha) talab qilinadi. Atsetilen-kislorod alangasida har xil temperaturali 
uchta ravshan ko’rinishdagi zona bo’ladi va u tashqi ko’rinishi bo’yicha oson 
rostlanadi (29-rasm). Alanganing yadro deb ataluvchi ichki qismi eng ravshan bo’lib, 
uning temperaturasi ko’pi bilan 1200
0
S. Alanganing o’rta qismidagi temperatura eng 
yuqori-3150
0
S. Bu qismini ba`zan payvandlash qismi deb ataladi. Alanganing tashqi 
qism alanga mash`alini hosil qiladi. Alanga va uning uchala qismining shakli kislorod 
berilishining o’zgarishiga qarab o’zgaradi. Atsetilenning kislorodga bo’lgan nisbatini 
o’zgartirish bilan alanganing uch asosiy turi: nomal yoki tiklovchi (kislorod nisbati 
1,1...1,2), oksidlovchi (kislorod nisbati 1,3 dan ortiqroq) va uglerodlovchi (atsetilen 
ko’p, nisbati 1,1) alanga hosil qilish mumkin. Normal alanganing uchala qismi ancha 
ravshan ifolangan. Odatda detallar ana shu alanga bilan payvandlanadi.