I. R. Asqarov, N. Х. Тo‘хтaboyev, K. G‘. G‘opirov umumiy o‘rta maktablar 10-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun meтodik qo‘llanma

Darsning maqsadi: O‘quvchilarga to‘yingan uglevodorodning galogenli hosilalari va ularning ishlatilishi haqida ilmiy tushunchalar berish.

Dars rejasi:

1. 
   Тo‘yingan uglevodorodlarni galogenli hosilalari
   
2. 
   Izomeriyasi va nomenklaturasi.
   
3. 
   Galogenli hosilalarni molekulalaridagi atomlarni o‘zaro ta’siri va kimyoviy xossalari.
   
4. 
   Тo‘yingan uglevodorodlar va ularning hosilalarini ishlatilishi.
   

Тo‘yingan uglevodorod molekulasi tarkibidagi vodorod atomlari o‘rniga galogen almashgan birikmalar galogenli hosilalar deyiladi.

-monogaloid alkan R-X

-digaloid alkan R-X₂
-trigaloid alkan R-X₃
R-radikal, X-galogen F,Cl,Br,I

C₆H₅Cl tarkibli moddalar:

CH₃-CH₂-CH₂-CH₂-CH₂-CH₂Cl 1-xlorgeksan

CH₃-CH₂-CH₂-CH₂-CHCl-CH₃ 2-xlorgeksan
CH₃-CH₂-CH₂-CHCl-CH₂-CH₃ 3-xlorgeksan

Zanjirni tarmoqlanishi hisobiga radikallar soni yana ham ortib ketadi.

CH₃-CH(CH₃)-CH₂-CH-CH₂Cl

4-metil-1-xlorpentan

C₃H₆Br₂ tarkibli moddani esa quyidagicha izomerlari mavjud.

CH₃-CH₂-CHBr₂ 1,1-dibrompropan

CH₃-CHBr-CH₂Br 1,2-dibrompropan
CH₂Br-CH₂-CH₂Br 1,3-dibrompropan
CH₃-CBr₂-CH₃ 2,2-dibrompropan

Тo‘yingan uglevodorodlarning galoidli hosilalari uchun nukleofil o‘rin olish reaksiyasi xarakterlidir.

CH₃BrHOHCH₃OHHBr

Reaksiya qaytar bo‘lganligi uchun ishqoriy muhitda amalga oshiriladi.

CH₃BrKOHCH₃OHKBr

Shuningdek digaloid alkanlar ham bu reaksiyani beradi, natijada aldegid yoki keton hosil bo‘ladi.

Ishlatilishi. Metanning ishlatilishi darslikdagi 24-betda berilgan material asosida tushuntiriladi.
CH₄-metan, botqoq yoki kon gazi ham deyiladi. Тabiiy gazning 90-98% ini metan tashkil etadi.
C₂H₆ –etan, tabiiy gazda 0,6-5%, yo‘ldosh gazlarda 3-20% ni tashkil etadi. Etilen, polietilen, etilen oksid, etandiol, akrilonitril, etil benzol kabi turli xildagi moddalar olishda ishlatiladi.
C₃H₈-propan, yo‘ldosh gaz tarkibida 18% gacha uchraydi. Propilen, izopropilbenzol, atseton, fenol, glitserin, polipropilen, izopropil spirt kabi ko‘plab moddalar olishda asosiy xom ashyodir.
C₂H₅Cl-etilxlorid; tetraetilqo‘rg‘oshin olishda, meditsinada og‘riqni qoldiruvchi surtma sifatida ishlatiladi.
CH₂Cl₂-metilen xlorid; yonmaydigan va oson uchuvchan erituvchi sifatida keng ishlatiladi.
C₂H₄Cl₂-dixloretan; yog‘, smola, mum, kauchuk va boshqa moddalarni erituvchisidir. Vinilxlorid, etilendiamin olish uchun xom ashyodir.
CHCl₃-xloroform; juda muhim erituvchi modda sifatida keng miqyosda ishlatiladi. Narkotik ta’sirga ega bo‘lganligi uchun xirurgik operatsiyalarda ham foydalanilgan.
CHJ₃-yodoform; tibbiyotda antiseptik vosita sifatida keng qo‘llaniladi.
CCl₂F₂-dixlordiftormetan; texnikada freon-12 nomi bilan atalib, sovutish agregatlarida ishlatiladi.