I. R. Asqarov, N. Х. Тo‘хтaboyev, K. G‘. G‘opirov umumiy o‘rta maktablar 10-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun meтodik qo‘llanma

Dars rejasi:

1. 
   Metanning fizikaviy xossalari
   
2. 
   Metanning kimyoviy xossalari
   
3. 
   Zanjirli reaksiya mexanizmi
   

Fizikaviy xossalari. Darslikdagi 16 bet 1-jadval asosida to‘yingan uglevodorodlarni fizikaviy xossalari tushuntirib beriladi. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki moddalarni nisbiy molekulyar massasi ortishi bilan qaynash harorati ham ortib boradi, bu organik birikmalarni keyingi sinflari uchun ham xosdir. Тarmoqlangan zanjirli uglevodorodlarni qaynash harorati tarmoqlanmagan uglevodorodnikidan past bo‘ladi. Masalan: n-pentan 36S da qaynaydi, 2-metil butan 28S da qaynaydi.
Kimyoviy xossalari. Alkanlar kimyoviy jihatdan nisbatan inert moddalardir. Parafin so‘zining ma’nosi ham (lotincha parum affinis-aktiv emas) ma’noni anglatadi.
Alkanlardagi C-H bog‘ni gomolitik uzilish uchun kam energiya talab qilinadi, shuning uchun ular radikal o‘rin olish reaksiyasiga kirisha oladi.
C
H₄Cl₂ reaksiyasining mexanizmi.

Reaksiyani boshlash uchun energiya talab qilinadi, keyingi bosqichlarda esa energiya kerak emas. Hosil bo‘lgan erkin radikallar reaksiyani davom ettiraveradi.

Radikallar bir-biri bilan to‘qnashib molekulalarni hosil qilishi bilan reaksiya to‘xtaydi. Reaksiya davomida bir necha xil moddalar hosil bo‘ladi.

CH₄CH₃ClCH₂Cl₂CHCl₃CCl₄

Тo‘yingan uglevodorodlarni quyidagi kimyoviy xossalari tushuntiriladi.

CH₄2O₂CO₂2H₂O880

Parafinlar oksidlovchilar ta’siriga ancha chidamli moddalardir. Yuqori molekulyar massali parafinlar kuchli oksidlovchilar va yuqori temperaturada zanjirni uzilishi hisobiga karbon kislotalar hosil qilish bilan oksidlanadi.

Uyga vazifa:
Darslikdan mavzuga tegishli materiallarni o‘zlashtirish. 26-betdagi 1-7 mashql va masalalarni yechish, 12-19 savollarga javob topish.


9-DARS. Тo‘yingan uglevodorodlarning galogenli hosilalari va ularning xossalari. Nukleofil o‘rin olish reaksiyasining mexanizmi. Тo‘yingan uglevodorod va ularning hosilalarining ishlatilishi.