I shamshidinov noorganik moddalar va

Oltingugurt bug‘ining olinishi. Bug‘ holatdagi oltingugurtni rangli 
metallurgiya gazlaridan, neftni qayta ishlash gazlaridan, neft va tabiiy 
gazlarning yo‘ldosh gazlaridan va boshqalardan ajratib olinadi. Shunday 
qilib, oltingugurt bug‘i gazlarni tozalash jarayonlarining chiqindisi 
hisoblanadi va shuning uchun elementar oltingugurtning arzon turlaridan 
biriga kiradi. Ammo rangli metallurgiya gazlaridan olinadigan 
oltingugurt bug‘i tarkibida ko‘p miqdordagi mishyak va boshqa zararli 
qo‘shimchalar bo‘ladi, bu esa kontaktli sulfat kislota ishlab chiqarishda 
sulfitli gazlarni yetarli darajada oldindan tozalashni talab etadi. 
Oltingugurt bug‘i ayniqsa ko‘pgina hollarda misli kolchedan 
kuydirish pechlari gazlaridan olinadi. Bunda elementar oltingugurt 
tarzida 80% gacha S ajratib olinadi. Misli kolchedanning asosiy pirit 
FeS
2
hisoblanadi, kolchedandagi CuS miqdori 4% gacha bo‘ladi. Misli 
kolchedan, koks, kvars va ohaktosh (flyus) dan iborat shixtaning 
vatejaket pechlarida kuydirilishi to‘rtta zonada amalga oshadi. Birinchi 
zonada (quritish zonasida) shixta 550
O
C haroratgacha, keyingi zonada 
esa 800
O
C gacha qiziydi. Ikkinchi zonada 800
O
C haroratgacha qizigan 
shixtada quyidagi reaksiya sodir bo‘ladi: 
FeS
2
FeS + S
Uchinchi zonada pechning pastki qismidan chiqadigan oltingugurt 
dioksid shixtadagi uglerod yordamida elementar oltingugurtgacha 
qaytariladi: 
SO
2
+ C = S + CO
2
va nihoyat, oxirgi – pechning pastki zonasida (oksidlab suyuqlantirish va 
shlak hosil bo‘lish zonasida) FeS yonadi: 
2FeS + 3O
2
= 2FeO + 2SO
2

---

23 
Bunda temir(II)-oksid shixta komponentlari bilan suyuqlanadi va 
shlak tarkibiga o‘tadi, FeS ning oksidlanmagan qismi esa mis sulfidi 
bilan shteyn hosil qiladi. 
Sulfit 
angidridning 
ko‘mir 
bilan 
qaytarilishida 
elementar 
oltingugurtdan tashqari turli xildagi oltingugurtli birikmalar (uglerod 
sulfid, uglerod sulfoksid va boshqalar) hosil bo‘ladi. Bundan tashqari, 
shixtadagi namlik va havo oltingugurt bilan ta’sirlashib, ma’lum 
miqdorda vodorod sulfid hosil qiladi: 
3S
2
+ 4H
2
O 
⇄ 
2SO
2
+ 4H
2
S 
Oltingugurt birikmalari (CS
2
, COS, H
2
S) pechning to‘rtinchi 
zonasida hosil bo‘ladigan sulfit angidrid ta’sirida parchalanadi va 
elementar oltingugurtga aylanadi: 
2H
2
S + SO
2
1
1
/
2
S
2
+ 2H
2
O 
CS
2
+ SO
2
1
1
/
2
S
2
+ CO
2
2COS + SO
2
1
1
/
2
S
2
+ 2CO
2
1.4-rasmda 
mis 
kolchedani 
suyuqlantirilishidan 
elementar 
oltingugurt olish sxemasi tasvirlangan. Shixta germetik pech 1 ning ikki 
yopqichli tirqishidan kiritiladi. Havo pechning pastki furmalari orqali 
shunday miqdorda beriladiki, bunda pechdan chiqadigan gaz tarkibida 
kislorod bo‘lmaydi. Suyuqlanish natijasida hosil bo‘ladigan shlak va 
shteyn (mis va temir sulfidlari qotishmasi) zichliklariga muvofiq 
ravishda bir-biridan ajraladi. Misli shteyn avtomatik quyish mashinalari 
yordamida keyingi bosqichdagi qora mis olishga yuboriladi, shlak esa 
chiqindixonagi chiqarib tashlanadi. 
1.4-rasm. Mis kolchedanidan oltingugurt bug‘i olish sxemasi: 
1-germetik pech; 2-chang ushlagich; 3-elektrofiltr; 4,8-reaksiya kameralari; 5-bug‘ 
yutgich qozoni; 6,9-gazdan oltingugurtni cho‘ktirish uchun minoralar; 
7-gaz qizdirgich. 

---

24 
Pech 1 dan chiqadigan gazlar changtutgich 2 ga yuboriladi, u yerda 
yirik zarrachali chang ushlab qolinadi, so‘ngra changdan to‘la tozalash 
uchun elektrofiltr 3 ga uzatiladi. 
Changdan tozalangan gaz birinchi reaksiya (kontakt) kamerasi 4 ga 
keladi. Bu yerda katalizato (boksit) ishtirokida quyidagi reaksiyalar 
sodir bo‘ladi: 
SO
2
+ CS
2
⇄ CO
2
+ 1
1
/
2
S
2
SO
2
+ COS 
⇄ 2CO
2
+ 1
1
/
2
S
2
Reaksiya paytida gazning harorati 450
O
C gacha ko‘tariladi, shuning 
uchun reaksiya kamerasidan chiqayotgan gaz bug‘ yutigich qozoni 5 da 
130
O
C haroratgacha sovutiladi, u yerda oltingugurtning asosiy qismi 
kondensatlanadi. Oltingugurtning qolgan qismi esa po‘lat halqachalar 
to‘ldirilgan to‘ldirgichli minora 6 da ushlab qolinadi. So‘ngra sovitilgan 
gaz qizdirgich 7 orqali ikkinchi reaksiya kamerasig 8 ga yuboriladi, u 
yerda xuddi shunday katalizator (boksit) ishtirokida 200-250
O
C haro-
ratda sulfit angidrid gazdagi qolgan vodorod sulfid bilan ta’sirlashadi: 
2H
2
S + SO
2
= 2H
2
O + 1
1
/
2
S
2
Shundan so‘ng gazdan oltingugurtni ajratib olish uchun birin-ketin 
ikkinchi qozon yutgich (rasmda ko‘rsatilmagan) va minora 9 dan o‘tadi. 
Oltingugurtning ko‘p miqdori yoqilg‘i va texnologik gazlarni 
tozalash jarayonidan ajratib olinadigan vodorod sulfiddan olinadi. 
Bunday oraliq mahsulot sifatida olinadigan vodorod sulfiddan ho‘l 
kataliz usuli bo‘yicha sulfat kislota ishlab chiqarishda yoki elementar 
oltingugurt olishda foydalaniladi. Agar mintaqada sulfat kislotaga 
ehtiyoj bo‘lmasa yoki iste’molchi kam bo‘lsa, u holda sulfit angidrid va 
vodorod sulfiddan sulfat kislota emas, balki oltingugurt olinadi. Uni 
tashish sulfat kislotaga nisbatan anchagina arzon, oltingugurtning 
ekvivalent miqdori sulfat kislotaga nisbatan 3 marta kam, oltingugurtdan 
sulfat kislota ishlab chiqarish texnologik sxemasi esa anchagina sodda. 
Vodorod sulfiddan oltingugurt olish jarayoni shundan iboratki, 
bunda H
2
S umumiy miqdorining 1/3 qismi havo bilan aralashtirilib 
yoqiladi, natijada sulfit angidrid hosil bo‘ladi: 
H
2
S + 1
1
/
2
O
2
= H
2
O + SO
2
So‘ngra bu gazlar aralashmasiga H
2
S ning qolgan qismi aralash-
tiriladi va gazlar aralashmasi reaktorga yuboriladi, u yerda katalizator 
ishtirokida vodorod sulfid va sulfit angidriddan oltingugurt hosil bo‘ladi: 
2H
2
S + SO
2
= 2H
2
O + 1
1
/
2
S
2
Hosil qilingan oltingugurt bug‘lari sovuq yuzada kondensatlanadi. 

---

25 
Hozirgi paytda kolchedandan elementar oltingugurt olish ham katta 
amaliy qiziqish uyg‘otmoqda (bu jarayonlar bo‘yicha 400 dan ortiq 
ixtirolarga patentlar mavjuddir). Gap shundaki, 1 t kolchedan 
oltingugurtini tashish elementar oltingugurtga nisbatan 2 martadan ham 
ko‘p harajatlar talab etadi; bundan tashqari, oltingugurni sulfat kislotaga 
qayta ishlashning kapital va ishlatish harajatlari sulfat kislotani 
kolchedandan olishga nisbatan anchagina kamdir. 
Kolchedandan oltingugurt ajratib olish usullaridan birida kolchedan 
kuyundisidan qaynovchi qatlamda oltingugurt ajratib olish taklif etiladi. 
Bu reaksiya umumiy holda quyidagicha ifodalanadi: 
FeS
2
+ 4Fe
2
O
3
+ 
1
/
2
O
2
= 3Fe
3
O
4
+ S
2
– 243 kj (58 kkal) 
Hosil bo‘ladigan temir kuyundisi Fe
3
O
4
qaynovchi qatlamda havo 
kislorodi bilan oksidlanadi va jarayonga temir(III)-oksidi tarzida 
qaytariladi: 
3Fe
3
O
4
+ 0,75O
2
= 4,5Fe
2
O
3
+ 3488,2 kj (832,5 kkal) 
Tabiiy oltingugurt va oltingugurt bug‘idan olingan mahsulot 
donachalar va maydalangan kukun tarzida ishlab chiqariladi hamda S va 
qo‘shimchalar miqdori bo‘yicha navlarga ajratiladi
.