I shamshidinov noorganik moddalar va

Sulfatli xomashyolar. Gips. Ko‘pgina mamlakatlarda gips – kalsiy 
sulfat kristallogidrati CaSO
4
∙2H
2
O ning yirik konlari mavjuddir. 
Tabiatda kalsiy sulfat suvsiz tuz – angidrit CaSO
4
tarzida ham uchraydi, 
shuningdek fosfat kislota, fosforli va kompleks o‘g‘itlar sanoatining 
chiqindisi – fosfogips holatida ham hosil bo‘ladi. 
Sulfat kislota olish uchun gips (angidrit, fosfogips) ning ko‘mir va 
tuproq bilan aralashmasi kuydiriladi. Bunda kalsiy sulfatning qaytarilishi 
natijasida sulfit angidrid hosil bo‘ladi. Qolgan kuyundi maydalangandan 
so‘ng senment hisoblanadi. O‘zbekistonda gipsdan sulfat kislota ishlab 
chiqarilmaydi, chunki bizda sulfat kislota ishlab chiqarish uchun gipsga 
nisbatan ancha arzon bo‘lgan boshqa xomashyolar yetarlicha mavjuddir. 
Chiqindi kislotalar. Neft mahsulotlarini tozalashda, organik 
moddalarni sulfolashda, suv tortib oluvchi modda sifatida va boshqa bir 
qancha maqsadlarda keng qo‘llaniladigan sulfat kislota ishlatib 
bo‘lingandan so‘ng tarkibida ko‘p miqdordagi H
2
SO
4
bo‘lgan chiqindi 
sifatida korxonalardan chiqariladi. Bunday chiqindilar miqdori yildan-
yilga ko‘payib bormoqda. Ularni tozalash inshootlarida ishqorlar bilan 
neytrallab oqavalarga qo‘shib yuboriladi va bu ham iqtisodiy, ham 
ekologik zararlar keltiradi. 
Ko‘p hollarda chiqindi kislotalardan sulfat kislotasini ajratib olish 
maqbul hisoblanadi. AQSHda yiliga 0,8 mln t sulfat kislota (ikkilamchi 
kislota) chiqindi kislotalardan ajratib olinadi. 

---

27 
Chiqindi kislotalarni qayta ishlash usuli uning tarkibiga bog‘liqdir. 
Bu kislotalardan foydalanishning iqtisodiy jihatdan eng maqbul yo‘li, bu 
uning tarkibidagi qo‘shimchalar ishlab chiqarish ko‘rsatkichiga sezilarli 
ta’sir ko‘rsatmaydigan sanoatlardir, masalan, mineral o‘g‘itlar sanoati, 
metallarni tozadash va boshqalar. 
Chiqindi kislotalardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanib bo‘lmaydigan 
sharoitlarda ular tarkibidagi qo‘shimchalar tozalanadi yoki kislotani 
termik parchalash yo‘li bilan sulfit angidrid olinadi va undan sulfat 
kislota ishlab chiqarishda foydalaniladi. 
Yuvindi eritmalari. Metallar sirtini tozalashda kislota eritmalaridan 
foydalaniladi va bunda hosil bo‘ladigan chiqindi eritmalar yuvindi 
eritmalari deyiladi. Yuvindi eritmalari tarkibida 2-4% erkin H
2
SO
4
va 
25% gacha FeSO
4
bo‘ladi. Yuvindi eritmalaridan temir sulfatning asosiy 
qismi FeSO
4
∙7H
2
O tarzida ajratib olinadi va qoldiq eritma yuvish 
vannalariga qaytariladi. Yuvindi eritmalarni regeneratsiyalashdan 
ajratilgan temir kuporosi mahsulot sifatida chiqariladi. 
Ayrim qurilmalarda yuvindi eritmalardan oldindan temir kuporosini 
ajratib olmasdan sulfat kislotasi olinadi. Bunday qollarda yuvindi 
eritmalaridagi sulfat kislotasi ortiqcha miqdordagi kuyundi bilan 
neytrallanadi va bu aralashma pechlarda ko‘mir bilan qaytariladi. Hosil 
qilingan sulfit angidrid sulfat kislota ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.