I shamshidinov noorganik moddalar va

2-§. Azot-vodorod aralashmasini tozalash 
Ammiak sintezi uchun kislorod va oltingugurt birikmalaridan 
anchagina to‘la tozalangan azot-vodorod aralashmasi kerak bo‘ladi. 
Chunki bunday qo‘shimchalar katalitik zaharlar hisoblanadi. Zamonaviy 
sanoat qurilmalarida ammiak sinteziga keladigan gazda gazdagi CO
2
va 
CO miqdori 40 sm
3
/m
3
dan ortmasligi kerak, H
2
S miqdori 0,2 sm
3
/m
3
dan, inert qo‘shimchalar (CH
4 
va Ar) esa 1% dan kam bo‘lishiga yo‘l 
qo‘yiladi. Shu bilan bir qatorda metan konversiyasidan so‘ng gaz 
tarkibida, % hisobida: CO
2
= ~30, CO = 0,3-0,4, CH
4
= 0,5 va Ar = 0,5, 
H
2
S esa sezilarsiz darajada bo‘ladi. Koks gazi tarkibiga 7% CO, 25% 
CH
4
, 0,3-1,4% H
2
S va boshqa qo‘shimchalar kiradi. Ma’lumki, 
oltingugurtli birikmalar metan konversiyasi katalizatori uchun zahar 
hisoblanadi, tabiiy va yo‘ldosh gazlarni ulardan muntazam tozalab turish 
kerak bo‘ladi. Gazlarni sanoatda tozalash usullari xilma-xildir. Odatda 
ular uchta asosiy guruhlarga bo‘linadi: 1) suyuq yuttiruvchilar 
(absorbentlar) yordamida tozalash; 2) qattiq yuttiruvchilar (sorbentlar) 
yoki katalizatorlar yordamida tozalash (quruq usul); 3) sovutish, ya’ni 
qo‘shimchalarni suyuq yoki qattiq holatga o‘tkazio‘ yo‘li bilan tozalash. 
Gazni karbonat angidriddan tozalash. Sanoatda gazni karbonat 
angidriddan tozalash, odatda, birinchi usul bilan amalga oshiriladi. 
Suyuq absorbent sifatida suv, monometanolamin, potashning qaynoq 
eritmasi, ammiakli suv ishlatiladi. 
Suvli tozalash konversiya gazidagi boshqa gazlarga nisbatan 
karbonat angidridning suvda yaxshi erishiga asoslangandir. Suv bilan 
CO
2
ni absorbsiyalash yuqori bosim ostida o‘tkaziladi, bosim 
pasaytirilganda suvdan karbonat angidrid ajralib chiqadi. Suvli 
tozalashda 25-30 atm bosim ostidagi konversiya gazi (2.4-rasm) 
skrubber 1 ning pastki qismidan, yuqoridan esa skrubber to‘ldirgichini 

---

131 
sug‘oradigan suv beriladi. Minoradan bosim ostida oqib chiqadigan suv 
turbina 4 ga, undan elektromotor 2 bilan val orqali harakatlanuvchi 
suvni haydash nasosi 3 ga beriladi. Shunday qilib suvni skrubberga 
uzatishda sarflanadigan 60% atrofidagi energiya regeneratsiyalanadi. 
Trubinada suvning bosimi atmosfera bosimigacha pasayadi, gazlarning 
eruvchanligi kamayadi va ular suvdan desorbsiyalanadi. Suvni 
sovutilgandan so‘ng yana skrubber to‘ldirgichlarini sug‘orishga 
qaytariladi. Suv degazatsiyasida olingan ekspanzer gaz deb ataluvchi 
gaz tarkibida 98% gacha CO
2
bo‘ladi. Undan karbamid, ammoniy 
karbonat, quruq muz kabilar ishlab chiqarishda foydalaniladi. 
2.4-rasm. Konversiya gazini CO
2
dan suvli tozalash qurilmasining 
sxemasi. 
Etanolaminli tozalash mono- va dietanolaminlar: (CH
2
CH
2
OH)NH
2
va (CH
2
CH
2
OH)
2
NH aralashmasining suvli eritmasida amalga 
oshiriladi. Gazni karbonat angidriddan tozalash quyidagi sodir 
bo‘ladigan qaytar reaksiyalarga asoslangan: 
2RNH
2
+ H
2
O + CO
2
⇄ (RNH
3
)
2
CO
3
+ Q 
2R
2
NH + H
2
O + CO
2
⇄ (R
2
NH
2
)
2
CO
3
+ Q 
(RNH
3
)
2
CO
3
+ H
2
O + CO
2
⇄ 2RNH
3
HCO
3
+ Q 
(R
2
NH
2
)
2
CO
3
+ H
2
O + CO
2
⇄ 2R
2
NH
2
HCO
3
+ Q 
bu yerda: R – CH
2
CH
2
OH. 

---

132 
Yuttirish jarayoni 40-45
O
C haroratda amalga oshiriladi. Absorbsiya 
natijasida hosil bo‘ladigan karbonat va bikarbonat aminlari 120
O
C 
haroratgacha qizdirish orqali CO
2
ajralib chiqishi bilan parchalanadi. 
Potashning qaynoq eritmasi bilan tozalash 10-20 atm bosim ostida 
110-120
O
C haroratda o‘tkaziladi. Odatda tarkibida 25% K
2
CO
3
tutgan 
mishyak (As
2
O
3
) bilan faollangan eritma ishlatiladi. CO
2
yutilishida 
kaliy karbonat bikarbonatga aylanadi: 
K
2
CO
3
+ CO
2
+ H
2
O → KHCO
3
Eritma regeneratsiyasi bosimni kamaytirish orqali o‘tkaziladi. Bu 
usulning afzalligi – issiqlik almashtirgich jihozlarining bo‘lmasligi va 
regeneratsiyaga bug‘ sarfining qisqarishidir.