I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

является безусловным достижением современной лексикографии, т.к. тем самым 

обеспечивается учет значительно большего количества языкового материала тюркских 

языков, особенностью которых в сфере номинации на современном этапе развития языка 

является именование новых понятий лексико-синтаксическим путем. Например, при 

составлении толковых словарей теперь учитываются в качестве заглавных слов не только 

лексемы (отдельные слова), что, нужно признать, очень осложняло восприятие языкового 

материала отдельного тюркского языка, т.к. тюркскому словообразованию как одному из 

агглютинативных видов в большей степени присущ лексико-синтаксический способ 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

82

словообразования: наименования растений, артефактов, особенно глагольная лексика 

образуется в качестве сложных слов. Неучет их ранее в тюркских словарях приводил к тому, 

что незафиксированной оставалась львиная доля лексики. Об удачных и неудачных 

решениях в разработке сложных слов в тюркских словарях писал еще в 1972 году 

А.А. 

Юлдашев в своей книге «Принципы составления тюркско-русских словарей» 

[Юлдашев, с.170-226], но вопрос включения или не включения сложных слов в качестве 

заглавных поныне остается открытым, а большая доля словарного состава тюркских языков, 

являющая собой именные и глагольные композиты, остается неучтенной. Только сейчас 

данный пробел в тюркологии решили заполнить лексикографы. Первыми в этом плане 

достойный пример показали турецкие лингвисты: в изданиях Güncel Türkçe Sözlük, Büyük 

Türkçe Sözlük сложные слова находят свое соответствующее достойное место в словнике 

словаря как при слитном, так и при раздельном написании, см., например,[Türkçe sözlük].  

Сложные слова находят отражение среди заглавных слов «Большого толкового 

словаря якутского языка» (к настоящему времени издано 12 томов из 15-ти) [Саха тылын 

быһаарыылаах улахан тылдьыта…] и «Академического словаря башкирского языка» (на 

сегодня опубликовано 7 из 10 томов) [Баш орт теленең академик һү леге…]. Главной 

особенностьюэтих двух словарей является стремление включить в словник всю 

существующую лексику языка. Охват возможно большего количества лексем обеспечивается 

не только за счет привлечения различных слоев лексики (литературных вариантов, 

территориальных и социальных диалектов и т.д.), но и за счет включения в словник сложных 

слов.  

В настоящее время в чувашском языкознании активно дискуссируется вопрос о 

возврате правил чувашской орфографии к нормам, использовавшимся до реформы 1990-х 

годов, которая ввела раздельное написание многих сложных слов, например, дней недели 

[http://www.irekle.org/news/i1692.html]. С возвратом к прежним правилам снимается вопрос о 

лексикографическом размещении сложных слов.  

Таким образом, обновляется и совершенствуется не только структура, но и состав 

современных тюркских словарей. 

Глубина подачи материала также представлена и в разновидностях словарей. Все 

больше становится идеографических, когнитивных; в каждом языке появилось очень много 

тематических словарей (к примеру, в башкирском языке за последние 15 лет особенно 

сильно развилась тематическая разработка словарного состава, см. об этом подробнее 

[Баш орт теленең академик һү леге, с. 31-33]).  

Особое внимание языковеды начали уделять этимологии, причем не только общей 

этимологии языка, но также и диалектной этимологии. Так, в башкирском языке издан 

«Историко-этимологический словарь диалектизмов башкирского языка» (А.М. Азнабаев, 

Р.Г. 

Акбулатова, Уфа, 2015). Уточняются и определяются точнее границы 

этимологизируемых слов. К примеру, в башкирском языке существует 2 слова: тымыу и 

тыммау. На первый взгляд кажется, что эти слова – положительная и отрицательная формы 

одного и того же глагола тымыу  ‘утихать’. Однако на деле оказывается, что эти два слова 

образованы от двух различных глаголов: первое – от корня тым-

диалектное – от корня тымма- ‘молчать’.  

Меняются в результате всего этого сами виды словарей. Появляются новые словари, 

например, нормативно-регистрирующего типа, призванные, во-первых, зафиксировать всю 

имеющуюся лексику, во-вторых, нормировать ее употребление (в орфографическом, 

орфоэпическом планах) [Ягафарова 2014].  

Несмотря на очевидные достижения тюркской лексикографии, ныне выявляются 

некоторые лакуны, которые необходимо преодолеть в перспективе.  

На  наш взгляд, требованием времени является составление словарей новых слов. 

Хорошим примером для этого являются разработанные ТДК вкладки по новым словам.  

Также считаем, что поскольку современность зачастую меняет значения слов, то 

можно было бы всерьез заняться составлением, разработкой словарей новых значений слов.  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

83

На сегодня актуальны вопросы пересмотра источников заимствованных слов; 

возможно создание межтюркских словарей с учетом частотных характеристик и др.  Наряду 

с этим необходимо отметить, что в тюркской лексикографии недостаточно обновленных 

диалектных словарей (к примеру, диалектные материалы башкирского языка собраны, в 

основном, до 80-х гг. прошлого столетия. С тех пор они в лексикографическом плане не 

обновлялись). Помимо этого, возможно, пришла пора систематизировать накопленные 

этимологические материалы, сделанные на базе различных тюркских языков, что позволит 

проследить систему становления каждой лексемы, начиная от однофонемных (как это 

сделано у Т.М.Гарипова в его «Историко-этимологическом словаре башкирского языка», 

2007), заканчивая сложными словами. Подобное сопоставительно-этимологическое изучение 

даст возможность выявить исконную лексику как древнетюркского языка, так и собственную 

лексику отдельного тюркского языка.  

Из необходимых для разработки словарей можно особо подчеркнуть 

фразеологические словари как ценные источники по языковой картине мира отдельного 

этноса. Помимо этого, здесь следует указать и на тот факт, что в связи с появлением 

электронных корпусов национальных языков значительно облегчается поиск словоформ, 

зачастую даже обнаруживаются незафиксированные ранее нигде устойчивые выражения.  

Таким образом, проблемы тюркской лексикографии очень актуальны. От их 

своевременного решения зависит фиксация языкового богатства в полной, адекватной 

сегодняшнему дню, мере.  

 

 

                                                              Литература 

 

2

  Абрамова Н. Н. Формирование многоязычных словарей и их использование при 

кросс-языковом поиске информации / Н. Н. Абрамова, Е. И. Глобус // Интернет-

математика 2005. Автоматическая обработка веб-данных. - М., 2005. - С. 18-37. 

3

  Баш орт теленең академик һү леге (Академический словарь башкирского языка): в 

10 томах / Под ред. Ф.Г.Хисамитдиновой. – Уфа: Китап, 2011  - по н.вр. 

4

  Баш орт теленең академик һү леге (Академический словарь башкирского языка): в 

10 томах / Под ред. Ф.Г.Хисамитдиновой. Т. I: (буква А). – Уфа: Китап, 2011. – 432 с. 

5

  Вопрос о чувашской орфографии решат эксперты из министерств и ЧГИГН 

//http://www.irekle.org/news/i1692.html 

6

  Гарипов Т.М. Историко-этимологический словарь башкирского языка. Вып. I. 

Корнеслова с гласными инициалиями.– Уфа: Изд-во БГПУ, 2007. – 140 с. 

7

  Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта (Большой толковый словарь якутского 

языка): в 15 томах / Под ред. П.А.Слепцова. – Новосибирск: Наука, 2004 – по н.вр. 

8

  Юлдашев А.А. Принципы составления тюркско-русских словарей. – М.: Наука, 1972. 

– 416 с. 

9

  Ягафарова Г.Н. О новом типе толковых словарей в тюркской лексикографии // 

Currentissuesofthetheoryandpracticeoflinguisticcross-cultural lexicography: materials of the 

III international scientific conference on December 5-6, 2014. – Prague: Vedecko 

vydavatelske centrum “Sociosfera-CZ”. – P. 34-38. 

10

  Ягафарова Г.Н. Онлайновые словари в лексикографической работе // Тiлтаным 

(Языкознание). – Алматы. – 2015. - №1. – С.70-76. 

11 

Türkçe sözlük. 10. baskı. – Ankara, 2005. – 2244 s.

 

 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

84

 

İslam Hüseynov, fil.ü.f.d., dos. 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

 

Ərzurum və Kars ağızları ilə Naxçıvan dialektində işlənən ortaq sözlər 

 

     Ədəbi  dilin  əsas  bazasını  təşkil edən dialekt və şivələrin türk dillərinin materialları əsasında 

müqayisəli şəkildə öyrənilməsinə son dövrlərdə maraq  artsa da,  bu sahədə tədqiqatlara hələ də 

ehtiyac  vardır. Bu məsələ ən az  ədəbi dillərinin müqayisəli öyrənilməsi  qədər vacibdir. Dilin lüğət 

tərkibinin bir hissəsini təşkil edən dialektizmlər türkdilli xalqların tarixi, etnoqrafiyası, məişəti  və s. 

ilə bağlı özündə dəyərli məlumatları daşıması baxımından da önəm kəsb edir.  Oğuz qrupu 

dillərindən olan Azərbaycan dili və Türkiyə türkcəsinə aid dialekt materialllarının tədqiqi 

ümumtürk dialektologiyası , eləcə də tarixi-müqayisəli leksikologiya üçün mühüm nəticələr verə 

bilər. 

     Bu  baxımdan  Ərzurum  və  Kars  ağızları  ilə Azərbaycan dilinin Naxçıvan şivələrinin bütün 

yaruslar - fonetik, morfoloji və leksik səviyyələr üzrə müqayisəsi maraq doğurur.  Bundan başqa, 

Naxçıvanın yerləşdiyi tarixi-coğrafi şərait də Azərbaycan dilinin digər dialektlərinə nisbətən bu 

dialektin Ərzurum və Kars ağızları ilə daha yaxın olmasını və müqayisə üçün daha çox materialın 

verməsini şərtləndirir. Hər nə qədər bu iki dil - Azərbaycan və Türkiyə türkcələri eyni qrupa daxil 

olsa da, ədəbi dildə olduğu kimi, dialektlərdə də bir çox fərqliliklər ortaya çıxır. Bir dilin 

dialektlərində işlənən söz başqa bir dilin ədəbi  formasında işlənəcəyi kimi, bunun əksi də müşahidə 

olunur. Ona görə də ədəbi dilləri nəzərə almadan iki dilin dialektlərini müqayisə etmək istənilən 

nəticəni vermir. Türk dilinin göstərilən dialektləri ilə Naxçıvan dialektinin müqayisəli tədqiqi 

zamanı məlum olur ki, müxtəlif sahələrlə bağlı külli miqdarda söz və ifadə cüzi semantik çalar 

fərqləri ilə ortaq şəkildə istifadə olunur. Bu dialektlərin müqayisəsində ən maraqlı cəhətlərdən biri 

də ortaq kəlmələrin bir qismini rus mənşəli sözlərin təşkil etməsidir. Türk ədəbi dilində rus mənşəli 

sözlərin nadirən işlənməsinə baxmayaraq, məlum tarixi hadisələrin baş verməsi səbəbindən 

Anadolu dialektlərində hələ də belə sözlərin istifadəsinə rast gəlinir.  

 

 

 

 

Kifayət İmamquliyeva, fil.ü.f.d., dos. 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Azərbaycan dilinin dialektologiyası şöbəsinin müdiri  

[e-mail]  

 

AZƏRBAYCAN DİLİNİN SƏS SİSTEMİNDƏ VARİANTLILIQ VƏ FONEM MƏRHƏLƏSİ 

 

 

Konsonant (C) və vokal (V) səslər vasitəsilə hecavi praformaların yaranması ağız aparatının 

təkamülü ilə bağlıdır. Fonetik səslənmədə CV, bunun təkrarı olan CVCV, eləcə də VCV və bunun 

samit qoşalaşması, yaxud "güzgü" üsullu VCCV modeli başlanğıc praformadır. Maneəsiz 

başlanğıcda örtüsüz açıq hecanın köməyi ilə VCV modeli yaranmış olur: aqa, ada, aba. Samit 

qoşalaşması isə "güzgü" modelini yaratmış olur: adda, aqqa, abba. Dilin sonrakı inkişaf prosesində 

yaranan doqquz, səkkiz, yeddi və s. kimi sözlərin də əsasında bu model durur. 

 

Ağız aparatı öz gücünü tənzimlədikcə yeni bir modelə   CVC modelinə şərait yaranır. Bu 

əlavə artım qad, qab, qaq, dad və s. kimi səslənmələri ortaya çıxarır. 

 Zaman 

keçdikcə 

q, d, b məxrəclərində variantlılığa meyillilik başlamışdır. Bunun səbəbi 

dildə baş verən fonetik hadisələr (karlaşma, novlaşma) və maneəsiz səslərin dominant məxrəclərə 

uyğunlaşması ilə bağlı olmuşdur. Praformalar üçün dilarxası a/  ilkin səs sayılmalıdır, bundan 

sonra dilönü və dodaq məxrəclərinə uyğun olaraq i və u saitləri samit tələffüzünə yardımçı olmağa 

başlayır: id, di, qu, diη /din, qud və s. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

85

 Dominant 

q, d, b konsonantları müvafiq olaraq öz məxrəclərində "yatmış şəkildə olan"  η 

(dilarxası),  n (dilönü), m (qoşadodaq) sonor burun səslərini "oyadır". Bu səslər həm anlautda 

(nyanya, nənə, mama), həm də əlavə artımda mühüm rol oynayır (daη, dan, dam, qan, bam, ban və 

s.;  adam/a:dəm/a:dm sözü də bu qəbildəndir). 

 

Sonor burun səslərinin bu şəkildə işlənməsi ağ ciyərdən gələn hava axınının bir hissəsinin 

ağız boşluğundan, digər hissəsinin isə burun boşluğundan xaric olunması nəticəsində tələffüzə 

rahatlıq gətirilməsi ilə bağlıdır. Bu hal m burun səsi üçün daha münasibdir. Bu baxımdan rus 

dilində tələffüz zamanı söz sonunda m samitinin işlənməsi də maraq doğurur. 

 

Həmçinin Azərbaycan dilində mənsubluq anlayışı verən dədəm, nənəm,  babam, qaqam, 

qadam və s. ifadələrindəki m praformalarda dodaqların qapanması, hava axınının burun boşluğuna 

istiqamətlənməsi ilə rahat tələffüzə xidmət etsə də, dilin sonrakı inkişaf prosesində birinci şəxsin 

təkinin mənsubluq anlayışı kimi qəbul edilmişdir. 

 Dominant 

q samit məxrəcinin "oyatdığı" η (sağır nun) sonor səsi anlautda deyil, əsasən, 

kombinator vəziyyətdə işlənir və yeni səs axarına düşdüyü üçün məxrəcindən çıxaraq 

parçalanmalara yol açır, beləliklə də, nəinki dilönü, hətta dodaq samitlərinin səs axarı ilə əlaqələnir. 

 

Birinci və ikinci şəxsin təkini bildirən mən və sən əvəzliklərinin türk dillərində yönlük halda 

işlənmiş variantlarını nəzərdən keçirək: maηa / maqa / manqa / mağa / mã: / mə: / mənə / məyə; 

saηa / saqa / sanqa / sağa / sã: / sə:/ sənə / səyə. 

 

İkinci şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmiş yad (yaddaş) sözünün yönlük hal 

variantlarına diqqət yetirək: yadına / yadıηa / yadğa / yadıva / yad : / yada: / yadya. 

 

İkinci şəxsin cəminin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmiş öz əvəzliyinin Azərbaycan dilinin 

dialekt və şivələrindəki fonetik variantları isə bu şəkildədir: özünüz / özüηüz / özüyüz / özüvüz / 

özüğüz / özü:z / özĩ:z / özũ:z / özu:z. 

 

Yumşaq damaqda özünəməxsus dilarxası-burun məxrəci olan η samiti müxtəlif səs 

birləşmələrinin (nq, ng, ny) də yaranmasında rol oynamışdır: danqa (iri), dinqiz / dəngiz, 

qonquz(qozbel), donquz (donuz), sonqulamax (sonalamaq), nyanya, nyanka, Nyuton  və s. 

 

Naxçıvan ağızlarında dilarxası-yumşaq damaq η və dilönü-yuvaq n burun səslərinin 

məxrəclərinə əsasən törəyən fonetik variantlar da nəzərdən qaçmır: doηuz / doηquz / donquz / donuz 

/ do:uz. Bu nümunələrdəki ηq və nq variantları bir hecanın son səsi (η, n), digər hecanın isə ilk səsi 

(q) olmaqla mürəkkəb bir tələffüz prosesi keçirir. Belə ki η və n səslərinin burun və sonor əlaməti 

başa çatmağa yaxın ağız aparatı q samitinin məxrəcinə köklənir və q samiti yardımçı saitin 

köməyilə tam şəkildə tələffüz olunur. 

 

Sonor n burun səsi iki cəhətdən maraq doğurur:  

 a) 

η səsinin öz məxrəcindən uzaqlaşaraq dilönünə doğru meyillənməsi ilə (bunun üçün ən 

yaxşı nümunə anlautda ηy/ny birləşməsinin işlənməsidir: ηya/nya-, ηyu/nyu-); 

 

b) d samitinin məxrəcində "yatmış" n səsinin "oyanması" ilə (ağız aparatında dominant d 

səsinin məxrəci işlək formaya keçdikcə həmin səs yuvasında digər səslərin yaranmasına da şərait 

yaratmışdır. D səsi ilə n səsini ayıran əsas əlamət n samitində burun və sonorluq xüsusiyyətinin 

olmasıdır). 

 

Dilarxası-yumşaq damaq dominant q samiti yeni fonem variantları və fonemlərin 

yaranmasına imkan yaratdığı kimi, dilönü-yuvaq dominant d samiti də öz növbəsində yeni fonem 

variantları və fonemlərin yaranmasında iştirak edir. Dilarxasından dilönünə, eləcə də dilönündən 

dilarxasına meyillilik nəticəsində yeni fonem variantları və fonemlər yaranır. 

 

İstər anlautda, istərsə də kombinator dəyişmələrdə müşahidə olunan səs dəyişmələri tarixən 

variantlılıqdan fonemə də keçə bilmiş, yeni mənalı sözlərin yaranmasında rol oynamışdır. 

Dəyişmələri izlədikcə q və d məxrəcləri arasında dilortası sərt damağın fəallaşdığı hiss olunur. 

Fəallaşmanın əsas səbəbi kipləşən-partlayan səslərin novlaşmaya doğru meyillənməsi ilə bağlıdır: 

q→g↔c←d. Göründüyü kimi q və d məxrəcləri yarımnovlu affrikat g, c samitlərinə doğru 

meyillənmişdir. 

 

Azərbaycan dilinin şivələri üçün xarakterik hesab olunan fonemlər və fonem variantları 

affrikat samitlərdir. Kipləşən-partlayan  q və d samitlərinin karlaşması da nəzərə alınarsa, demək 

olar ki, novlaşma prosesində xeyli "törəmə" səslər yaranır və fonem variantı kimi çıxış edir, zaman 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

86

keçdikcə isə bu səslər müstəqil fonemlərə çevrilməyə başlayır. Müasir Azərbaycan ədəbi dili ilə 

müqayisədə k>g, k>q, k>k' və s. əvəzlənmələr olduğu söylənilsə də, praformaların novlaşmaya 

doğru getdiyi danılmazdır. 

 

Affrikat samitlər qovuşuq məxrəcə malik olsa da, məxrəc parçalanmasına deyil, kipləşən-

partlayan səslə novlu səs arasında keçid mərhələsinə xidmət edir:  

 

Dorsallıq və apikallıq baxımından affrikat samitlərin dilarxası və dilönünə doğru (sağa-sola) 

"oynaq" bir hərəkətdə olması maraqlı nəticələr əldə etməyə imkan verir. Belə ki k↔ç→ts və g↔c 

→  samit keçidində olan səslərin hər biri sözün mənasını dəyişməyə xidmət edib-etməməsinə görə 

fonem və fonem variantı kimi çıxış edə bilir. Həmçinin dünya dilləri arasında Azərbaycan dilinin 

dialektlərində olduğu kimi, bu üç samit cütlüyünün ( g/k, c/ç,  /ц) işləndiyi başqa bir dili tapmaq, 

bəlkə də, çətin olar, çünki hər bir dildə bu cütlüyün yalnız ikisi: ya dilortası-sərt damaq g/k və 

dilönü-yuvaq c/ç (Azərbaycan ədəbi dilində olduğu kimi), ya da dilönü-yuvaq c/ç və dilucu-diş  /ц 

səsi işlənə bilər. Məhz Azərbaycan ədəbi dilində də yalnız iki cütlük olduğu üçün, istər dorsal, 

istərsə də apikal mövqedə bu səslər fonem variantı kimi çıxış edir. 

 

Bu üç cütlüyün bir araya gələ bilməsi onların hər üçünün affrikatlıq məsələsini də ortaya 

qoyur. Bu səslərin novluluq yaratmada rol oynadığını nəzərə alıb udlaqdan dodağadək bütün novlu 

samitləri gözdən keçirək: udlaq h, dilarxası-yumşaq damaq ğ/x, dilortası-sərt damaq y/x', dilönü-

yuvaq j/ş, dilucu-dişarası z/s, dodaq-diş v/f. 

 

Beləliklə, g/k, c/ç,  /ц cütlüklərinə uyğun novlu səs məxrəci aydınlaşır: g→y, k→x', c→j, 

ç→ş,  →z, ц→s. Bu keçidlər müvafiq kipləşən-partlayan dominantlarla bir araya gələrsə, 

d→g→y, k'→k→x', d→c→y, t→ç→ş, d→ →z, t→ц s səs axarı, tam şəkildə isə novlaşmanın   

modeli formalaşmış olur. Deməli, c samiti dj, ç samiti tş,   samiti z, ц samiti ts, qovuşuq məxrəcinə 

malik olduğu kimi, g samiti qy, k samiti isə k'x' səslərinin qovuşuq məxrəclərində formalaşan 

affrikat samitlərdir. 

 

Dilortası novlu j və ş samitləri digər samitlərdən fərqli olaraq, cütkeçidlidir və onların 

tələffüzü zamanı ağız boşluğunda iki yerdə maneə əmələ gəlir. İlk növbədə, dilin ön hissəsi 

yuvaqların qurtaracağına doğru  dar nov əmələ gətirir. Dilin arxa hissəsi isə burun boşluğunun 

yolunu tutmuş yumşaq damağa doğru qalxaraq nisbətən böyük nov yaradır. Əgər hava axınının 

keçəcəyi novları yuvaqda, yaxud dilortası sərt damaqda yaratsaq, bir-birindən fərqli ş və ya j səsləri 

alınacaq. Həmin səslərin t və d səsləri ilə qovuşması nəticəsində affrikat samit cütlükləri yaranmış 

olacaq.  

 

Ümumiyyətlə, dünya miqyasında hər bir dil özünəməxsus səs sisteminə malikdir ki, bu da 

ağız aparatındakı səs məxrəclərinin aktiv fəaliyyəti ilə bağlıdır. Bu xüsusiyyəti yalnız ayrı-ayrı 

dillər haqqında deyil, bu və ya digər dilin dialektləri haqqında da söyləmək olar. Azərbaycan dili və 

onun dialektləri də səs sistemi etibarilə maraqlı tədqiqat obyektidir. İstər sait, istərsə də samit 

səslərin çoxvariantlılığı, kipləşmədən affrikatlığa, affrikatlıqdan novlaşmaya doğru istiqamətlənmiş 

səs axarı diqqəti dominant səs məsələsinə yönəltmiş olur. 

 

 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

87

 

Könül Səmədova, fil.ü.f.d., dos. 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

 

Noqay türkcəsinin fonetik quruluşu 

 

Noqay türkcəsinin sait quruluşu 

Noqay türkcəsinin sait sistemində səkkiz dənə normal uzunluqda sait var: /a/, /e/, /ı/, /i/, /o/, 

/ö/, /u/, /ü/ 

Ancaq Noqay türkcəsinin sait sistemini quran qrammatikada ümumiyyətlə doqquz dənə sait 

fonem müəyyən edilir (1,20). Doqquzuncu fonem isə açıq e; /ä/ saitidir. Qazax və Qaraqalpaq 

türkcəsində də olan /əä/ saiti, başlıca olaraq Ərəb və Farscadan gələn sözlərdə rast gəlinən alınma 

bir səsdir: (2,502) əäreket, əälemet, mälek, däri, äceyip və s. Noqay türkcəsində isə ükel- <älıp kel- 

“gətirmək”, äper-

başqa sözlərdə yer alar: (1,23) äpie “abla, bacı”, bäpiy “ördək”, äşe “əlbəttə, təbii, bəli”, käpkeyüv 

”özünü bəyənmək, qurulmaq“, mämike  ”maymaq“,  tatli “tatlı, dadlı”, təäwesüw “bitirmək”,