I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Download 5.08 Mb. Pdf ko'rish
|
|
(speech) in different genres and on the whole,this can be considered as an actual problem of the contemporary Turkish lexicography.
Key words: the language (speech) of Heidar Aliyev,lexicography,author lexicography, language personality, politician language, lexicographic description, frequency dictionary, explanatory dictionary, national corpus of langauge.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin aparıcı elmi işçisi
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ MƏSDƏR, FEİLİ AD VƏ FEİLİ İSMİN DİAXRONİK- DİALEKTOLOJİ ASPEKTLƏRİ
Azərbaycan dilində hal-hərəkət və vəziyyət anlayışını bildirən sözlərin lüğəvi ifadəsi məsdər forması ilə ifadə olunur. Azərbaycan dilində məsdər ərəb mənşəli söz olub, 1)mənşə, mənbə 2)qrammatikada feilin qeyri-müəyyən forması mənalarını ifadə edir. (9, 365). Azərbaycan ədəbi dilinin qrammatika kitablarında məsdər feili-əsli/mütləq feil (1, 260), “feili isim-məsdər”, “feili ad” (10, 205;210) “feilin şəxssiz forması”, “feilin substantiv forması”, feilin hibrid forması”, “feilin feil olduğunu yoxlamaq üçün ən mühüm vasitə” (15, 304) deyə təqdim olunur.
Yekun olaraq demək olar ki, məsdər feilin adıdır. Məhz bu səbəbdən türk dillərində məsdər qrammatik əlamətlərin zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Son illərdə bəzi qrammatika kitablarında məsdər və feili isim ayrı-ayrılıqda tədqiq edilsə də, (15,304-307) bəzilərində məsdərin və ad- əşyanın yalnız situativ vəziyyətdən asılılığı ilə fərqlənməsindən bəhs edilir.(7, 138). Beləliklə, müasir Azərbaycan dilində məsdər, feili ad və feili isim məsələsi aşağıdakı morfemlərlə təzahür edir:-0 forma – feilin kökü, əsası; -maq, –mək ;-ma, -mə ;-ma (-ca), –mə(-cə);- maq+lıq , -mək+lik; -lıq, -lik, -luq,- lük;-ış, -iş, - uş, -üş;-dı, –di, –du, –dü və s. Azərbaycan dili dialekt və şivələrində məsdər iki və bir variantlı şəkilçilərlə təzahür edir. Məsdərin ikivariantlı şəkilçilərinə Qazax, Qarabağ, Gəncə, Naxçıvan, İrəvan, Şamaxı, Bakı dialektləri və Ağdam, Mərəzə, İsmayıllı rayonu, Muğan şivələrində - max –məx (-məy/-məg/-meg) şəklində rast gəlinir (2,274). Birvariantlı məsdər şəkilçisi –max;-mağ; -meg şəklində Bakı, Quba, Şəki, Ordubad, Təbriz dialektləri və Zaqatala-Qax şivələrində müşahidə olunur (2, 274). Azərbaycan dilinin təcrid olunmuş Dərbənd dialektində məsdərin birvariantlı –mağ və - meg/-məg (3,119-120); Təbriz dialektində birvariantlı –max, -mağ(-maxlıx; -mağlığ) (18,135); İraq- Türkmən ləhcəsində ikivariantlı –mağ –max, -məg/-məx (11, 224); Dmanisi şivəsində ikivariantlı – max –məx formaları qeydə alınmışdır (6,145).
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
98 Maraqlıdır ki, Yardımlı rayon şivəsində məsdərin –məh (5,77) morfeminə təsadüf olunmuşdur. Buradaca məsdərin bəzi şivələrdə hansı səbəbdən birvariantlı olması barədə düşünməyə dəyər. Birvariantlı məsdər morfeminin qeydə alındığı şivələrin əhali tərkibinə nəzər salsaq, burada azərbaycanlılarla bərabər həm də qeyri- türk mənşəli etnik qrupların yaşadığını görmək mümkündür. Görünür ki, həmin əhali üçün –ma və yaxud –mə məsdər əlamətini tam ifadə edə bilir. Qapalılığı təmin edən h, q, ğ, x, g, k, y, x səsləri heç bir fonematik mahiyyət daşımır. Deməli, -ma –mə morfemini məsdər formanın ən qədim variantı kimi qəbul edən türkoloqların fikrində bir həqiqət vardır. Azərbaycan dilində tarixən –ma –mə çox qədim leksik morfem kimi mövcud olmuşdur. Ma/–mə Azərbaycan dilinin müxtəlif dialekt və şivələrində həm “vermək”, həm də “almaq; götürmək” mənasında çıxış edir: -Ma, bu kitabı qardaşına ver (Balakən) (2, 341); - Ma, aparım çatdırım (danışıqdan) (Füzuli). Maraqlıdır ki, xüsusən Muğan qrupu şivələrində isə eyni anlamda “mənə” əmr şəkilli feil kimi işlənir: -Mənə, öyə gedirəm, aparım öyə.(danışıqdan) (Neftçala). Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan ədəbi dilinin nə qədim, nə də müasir dövründə ma/mənə sözünə rast gəlinmir. Bəhs olunan –ma (al, götür mənasında) əmr şəklində olan feilin dialekt və şivələrimizdə gələ/gala şəklində sinonimi də işlənir:-Gələ, apar, uşağlar yisin! (Neftçala) (danışıqdan). Fikrimizcə, istər ma/mənə, istərsə də gələ/gala fellərini əmr ədatları kimi də mənalandırmaq mümkündür. Burada məqsədimiz –ma morfeminin geniş mənada hərəkətə gətirmək, təhrik etmək kimi semantik çalarlar daşımasını nəzərə çatdırmaqdan ibarətdir. Çox maraqlıdır ki, M.Kaşqari məşhur lüğətində “ma” sözündən bəhs etmişdir. Böyük alim bu sözü “al, aha, bu da” mənasında izah edir. Müəllifə görə, bəzən əlif hərfi h hərfinə çevrilir və “mah” deyilir. Alim “mah” sözünü “buyur, aha, al” mənasında bir şey təklif edildiyi zaman söyləndiyindən bəhs edir (14,127). Beləlilə, M.Kaşqarinin tədqiq etdiyi “mah” sözünü –maq –mək məsdər əlamətinin arxetipi kimi də qiymətləndirmək olar. Müasir ədəbi dildəki –ma-maq dialekt və şivələrdəki –max –məx (- mağ-məg) –max/mah-məy –məh əlamətinin normativ variantıdır. Ba, bah, vah kimi nidaların da al, aha, bi da anlayışını bildirməsini nəzərə alsaq, sözün sadəcə m-b səs dəyişməsinə məruz qalmasının şahidi olarıq:- Bah! Bu imiş dərsi-üsuli cədid?! Dur qaçaq, oğlum, baş-ayaq qandı bu! (M.Ə.Sabir) Məsdər şəkilçisinin örtülü-qapalı – maq -mək şəklinin orfoqrafiyası da hələ XI əsrdə müəyyən olunmuşdur. M. Kaşqari bu barədə bəhs edərkən yazır: “Məsdər bütün feillərdə vahid qayda üzrə yaranır. Kökündə ka və ğ olan sözlərlə tox və ya qalın ahəngli sözlərdə kökə -maq şəkilçisi artırılır. Tərkibində ke olan və hər üç hərəkəsi ilə ahəngi incə olan sözlərdə ka əlavə olunur (13,62). Yeri gəlmişkən, biz yuxarıda –maq –mək məsdər əlamətinin şivə variantlarından bəhs etmişik. Lakin bir məqamı unutmaq olmaz ki, əksər şivələrdə və canlı şifahi nitqdə -maq 2 məsdər
əlaməti həm də -ma: –mə: -ma x kimi də işlənir: - Bu qədə böyg sözi eşitməmə olməz; -Çörəg yapbə bi çətin iş dögü; - Əyin-öyin eləmə lazım olsə, mənə qədəğə elə (xəbər elə); (5, 88); - Pəhlivan yemə x-işmə x dan düşip; - Pul qazanma x u vadalar hasat dəyildi. (8, 266). Aparılmış elmi araşdırmaların demək olar ki, əksəriyyətində -maq 2 –maq+lıq;- ma 2
məsdərin formal əlaməti kimi qəbul olunmuşdur. Lakin bununla bərabər, məsdərin formal əlamətinə görə ayırmağı fərqləndirməyi məqbul hesab edən dilçilər də olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, məsdəri müxtəlif növlərə bölmək məsələsi ilk dəfə M.Kaşqari tərəfindən aparılmışdır. Nümunələrdən də göründüyü kimi, -ma-mə məsdər əlaməti sanki xüsusi məntiqi vurğu ilə ayrılır. Meğri rayon şivəsindən gətirilən misallar da bu fikri təsdiq edir. Qeyd etmək lazımdır ki, M.Kaşqari –maq vasitəsilə düzəlmiş sözləri həm isim, həm də məsdər adlandırır(12,456). XIII –XVIII əsrlər Azərbaycan dili və yazılı abidələrində məsdəri tədqiq etmiş R.Mədətova əsərində bir hissəni sırf isimləşmiş məsdərlərə ayırmışdır. Müəllif burada yemək, içmək, barmaq, başmaq, əkmək/ətmək,yaşmaq, yarmaq(pul.-Q.Q.), çaqmaq, irmaq (çay- Q.Q.) toxmaq, çomaq, bağdama, boğma, qavurma, qıyma və s. sözləri araşdırır (16, 56-72)və bu nəticəyə gəlir: -maq/-mək və -ma –mə leksik şəkilçisi sözlərdə aət, əlamət və müəyyən hərəkətin icrasına yönəlmiş məqsəd məzmununu mühafizə etmişdir (16,72).
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
99 M. Kaşqari yazır: “Məsdərin başqa bir növü də var. Bu məsdər isim yerində işlənir və failin həmin işi gördüyü zaman failə izafə edilmiş formasıdır(12, 63). Qeyd edək ki, M.Kaşqari burada – ıq –qı, -ig –gi şəkilçilərindən bəhs edir. Məsələyə müasir ədəbi dil prizmasından baxdıqda feildən düzəlmiş isim ortaya çıxır: məninq yorıkım nətək; səninq yorıkınq nətək, anınq yorıkı nətək(mənim gedişim, sənin gedişin,onun gedişi (13, 64). Məsdərin isimləşməsi barədə bəhs olunarkən ən qədim bir forma kimi –maq+lıq, -mək+lik morfeminin də rolunu unutmaq olmaz. M.Kaşqari bu haqda yazır ki, sözlərin sonuna –löğ/-luğ və - lağ şəkilçisi əlavə edilsə, onlarda üç keyfiyyət əmələ gəlir: 1) həmin əşyaya mənsubiyyət, sahiblik, yiyəlik məzmunu yaradır 2) məful (feil- Q.Q.) mənası əmələ gətirir 3) bu cür sözlər yer adı olur (12, 477-478). Qədim və orta əsr yazılı mənbələrində də bu morfemin işlənməsi müşahidə olunur: - Ögünməklik övrətlərə böhtandır (KDQ);-Axirətçün duruşmaqlıq gərək indi (Qul Əli);-Susadım vəsfinə irməkliyə, ey cani siyah (Nəsimi) və s. -maq-lıq; –mək-lik Azərbaycan dilinin cənub qrupuna məxsus Təbriz, Dərbənd, Naxçıvan, Bakı, Qazax dialektinin Köçəsgər şivəsində, eləcə də Lerik rayon şivəsində qeydə alınmışdır: - Molla məmbərə çıxdı və başdadı xütbə oxumaxlığa; -Xə:x başdadılar ka:z yazmaxlığa. (18,135); - Sözü deməxlix hasandı, subut eləməlixlix çətindi (4,111); - Daluzcən bi ağləməğlığ elədi, gəl görəsən: (5,88); - Güləmegim/gülemegligim gələdü; əsirmeg/əsirmeglig (sərxoşluq etmək) (3,120); -almağlığ/almeglik; oxımağlığ/oxımeglik (20,123). Bakı dialektinin Kürdəxanı, Ramana, Nardaran kənd şivələrində -lığ şəkilçisi vasitəsilə -mağ +lığ morfeminin semantik-qrammatik cəhətdən əvəz olunması qeydə alınmışdır: - Yaxşı yolluğu vardur (Yaxşı yoldaş olmağı bacarır) (Ramana); - Yaxçi məçlisdiyi vardu rəhmətdiyin (Yaxşı məclis aparmağı bacarır) (Kürdəxanı) (danışıqdan). Deməli, təkcə -lığ morfemi vasitəsilə bütövlükdə feili birləşməni əvəz etmək olur.Başqa sözlə, -lıq 4 ellipsisə məruz qalmış sintaktik birləşməni tam mənası ilə qarşılayır. –ma - ma(q) 2 – lı(q) 4 – (ma
2 ) –lıq –lı. M.Kaşqaridə müzaəf məsdər kimi təqdim olunan –dıq+mənsubiyyət əlaməti Müasir Azərbaycan ədəbi dili baxımından feili sifət hesab olunur: -anınq bardukı barmadukı bir – onun varnası iləvarmaması eyni şeydir” deyilir (13, 64) Məsdərlə əlaqəli məsələlər arasında –dı 4 şühudi keçmiş zamanın bəzən məzmunca məsdəri əvəz edə bilməsidir. M.Kaşqari yazır ki, feil köklərinə n, d, y hərfləri (yəni indi şəkilçisi) artırmaqla onlardan isim düzəldilir. Bu halda sözün mənası “bir şeyin artığı” demək olur, yaxud ismi-məful (ismi feil) mənasına gəlir. Bu da ərəb dilinin feil babına uyğundur. Bunun başqa bir variantı da vardır. (12, 440). Hər halda, M.Kaşqarinin məşhur lüğətində də feillərin şühudi keçmiş zamanda verilməsi çox maraqlı görünür. “Öldü var, döndü yox” xalq deyimində öldü – ölmək, döndü – dönmək kimi başa düşülür. Eyni zamanda canlı danışıqda “yedi var, apardı yox” (Neftçala) ifadəsi də “yemək olar, aparmaq olmaz” kimi qəbul olunur. Fikrimizcə,-dı morfemi bu halda heç bir zaman bildirmədiyindən onun tarixi-dialektoloji aspektlərinə nəzər yetirmək vacibdir. Azərbaycan dialekt və şivələrində -dı suffiksli feil köklü leksemlər mövcuddur. Məsələn, kərdi – lək (2,250), kəsdi – gil sac (2,252); gəlti – palaz (2, 117); Azərbaycan dialekt və şivələrində elə etnoqrafik terminlər vardır ki, burada –dı affiksinin sözyaratma imkanını açıq nümayiş etdirir: “əlgördi”, “yeryığdı”, “şirnişdi”, “paltarkəsdi”, “üzəçıxdı”, “ayağaşdı” və s. Muğan qrupu şivələrində toy mərasimlərinin, “Orucaşdı” dini mərasimə aid addır. “Kimvurdu”, “Əlverdi”, “Qaçdı-tutdu”, “Topaldıqaç”, “Çilədi”, “Adamallatdı” kimi sözlər uşaq oyun adlarını bildirir. Göründüyü kimi, qeyd olunan şivələrdə -dı suffiksi tam mənası ilə -maq məsdər əlamətini əvəz etmişdir. Bütün deyilənlər bir daha təsdiq edir ki, -dı şühudi keçmiş zaman şəkilçisi olmaqdan başqa, həm də ad bildirmək cəhətini bu gün də qoruyub – yaşadır. Bəzi onomastik vahidlərin tərkibi bu fikri də təsdiq edir.Belə ki, “Gəlinatdandı”, “Elköçdü” saz havalarının, eləcə də yuxarıda bəhs etdiyimiz bəzi mərasim və uşaq oyunlarının adlarında adlandırma – ada çevrilmə aydın müşahidə olunur. Lakin Qaryağdı, Tanrıverdi, İmamverdi, Allahverdi antroponimlərində isə şahidlik anlayışı daha çox büruzə verilir. Bu hal da onu sübut edir ki, -dı ən qədim anlamda hərəkət adı bildirmiş, zaman keçdikcə, ədəbi dildə şühudi keçmiş zaman əlaməti kimi qəbul olunmuşdur. Hər halda, M.Kaşqarinin də bəhs etdiyi feillərin
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
100 lüğəvi baş sözü bunu təsdiq edir. Əlavə olaraq qeyd edək ki, -dı morfeminin örtülü-qapalı (CVC) heca tipi forması da eyni funksiya daşıyır: -Tapdıq, Osandıq (Neftçala rayon şivəsində qadın adı); Sevindik və s. Eləcə də basdıq (sucuq) (Ordubad); yasdıq (balınc); sandıq və s. sözlərdə -dı /-maq morfemlərinin semantik bərabərliyi göz qabağındadır. -dı –di –du –dü morfeminin Azərbaycan dilinin lüğət fondunda daşıdığı leksik-qrammatik vəzifə bu morfemin etimoloji izahını tapmağa imkan verər. –di –de Azərbaycan dilinin lüğət fondunda təkid bildirən ədat kimi işlənir: -Di get işini gör!; - De hansı üzlə oraya gedim? və s. Maraqlıdır ki, ingilis dilində to do köməkçi feil olmasını bildirməyə xidmət edir. Fransız dilində isə dire demək felinin infinitiv formasıdır: Bu morfem şifahi və yazılı şəkildə demək, arayış, göndəriş, təyinat, idarə; rəhbərlik, aparıcılıq, istiqamətləndiricilik və s. sözlərin sözlə, dillə iş görmə deməkdir. Eyni zamanda Avropa mənşəli diksiya, diktant, diktor, diskusiya, disput və s. sözlərdəki di morfemi şifahi nitq mənasını ifadə edir. Həmçinin bu dildə do –etmək köməkçi feilin does indiki zaman, did keçmiş zaman mənası bildirir. Qeyd etmək lazımdır ki, Quba dialektində dü –bəli, düzdür deməkdir: –Bu yil Susaya gedədü? – Dü!(2,146) Dialekt və şivələrdə d səsi ilə başlayan CV heca tipli da/də qüvvətləndirici ədatı, həmçinin do: şivə sözü vardır: - Do: gəlmək (Ağdam, Kürdəmir, Mingəçevir) –qalib gəlmək; -do: düşmeg (Bakı, Salyan) – fürsət düşmək; imkan düşmək; - do: (dı) vermək (Bakı) –yalan sözlərlə (vədlərlə) başından eləmək (2, 138). Verilən nümunələrdən də görünür ki, do həm hərəkət, həm dil, həm də zamanla bağlı mənalar ifadə edir. Çox güman ki, -maq və -dı morfemlərinin semantik sinonimliyini qəbul edən M.Kaşqari “Divan”dakı feilləri –dı 4 sonluqları ilə verərək tədqiqat aparmışdır. Fikrimizcə, bu bir tərəfdən şühudi keçmiş zamanın lüğəvi mənasının gözlə görmə, müşahidə, hazır olma, mövcud olma mənası ilə bağlı olmuşdur. Bir məsələ barədə də o fikrə gəlmək olur ki, dilimizdə demək” modal sözünün morfoloji incələnməsində de/di və -mək/ -məx/məh ədatlarının birləşməsindən ibarətdir. Məsdər öz semantik-lüğəvi mənasına görə yenidən tədqiqat tələb edən bir leksik- qrammatik kateqoriyadır. Azərbaycan dilində elə omonim şəkilçi morfemlər vardır ki, onlar tam şəkildə məsdərin lüğəvi mənasını ifadə edir.
ƏDƏBIYYAT 1. Adilov V. Babazadə R. Mirzə Məhəmməd Əfşar “Fənnü-sərfü- nəhvi-türki”, Bakı, “Elm və təhsil”, 2015. 2. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007. 3. Azərbaycan dilinin Dərbənd dialekti. Bakı, “Elm”, 2009. 4. Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri. Azərb. SSR EA nəşriyyatı, Bakı, 1962. 5. Binnətova G. Azərbaycan dilinin Lerik rayonu şivələri. Bakı, “Nurlan”, 2007. 6. Canqidze V. Dmanisskiy qovor Kazaxskoqo dialekta Azerbaydjanskoqo yazıka. İzd-vo Akademii Nauk Azerb. SSR, Baku, 1965. 7. Cəfərov S, Cəfərova A. Feil tədrisinin nəzəri əsasları. Metodik vəsait. Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2003. 8. Əliyev Ə. Azərbaycan dilinin Meğri rayonu şivələri. Bakı, “Elm”, 2003. 9. Ərəb və fars sözləri lüğəti. Tərtib edən Ə.Məmmədov. Bakı, Azərb.SSR EA nəşriyyatı, 1984. 10. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. III hissə. Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı ,”Maarif”, 1983. 11. İraq-türkmən ləhcəsi. Bakı, “Elm”, 2004 12. Kaşqari M. “Divanü-luğat-it-türk”, I cild, Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan R.Əskər. Bakı, “Ozan”, 2006. 13. Kaşqari M. “Divanü-luğat-it-türk”, II cild, Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan R.Əskər. Bakı, “Ozan”, 2006. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
101 14. Kaşqari M. “Divanü-luğat-it-türk”, III cild, Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan R.Əskər. Bakı, “Ozan”, 2006. 15. Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı, “Elm və təhsil”, 2010. 16. Mədətova R. XIII- XVIII əsrlər Azərbaycan dili yazılı abidələrində məsdər. Bakı, “Nurlan”, 2002. 16. Məmmədova Q. Nəsiminin dili və Azərbaycan şivələri. Bakı , “Nurlan”, 2004. 17. Məmmədov Ş. Azərbaycan dilinin Yardımlı rayon şivələri, Bakı, “Təhsil”, 2007. 18. Məmmədli M. Azərbaycan dilinin Təbriz dialekti. Bakı, 2007. 19. Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2008. 20. Şirəliyev M. Bakı dialekti, Azərb.SSR EA nəşriyyatı, Bakı, 1957.
Gudsiyya Gambarova Diachronic-dialectological aspects of masdar, verbal substantive and verbal noun in the Azerbaijani language
SUMMARY In the article had been investigated diachronic-dialectological aspects of masdar verbal substantive and verbal noun in the Azerbaijani language. A lexical meaning of the word masdar by its origin coincide with the meaning “the root of the verb”. Due to this factor masdar as a category should be investigated one more. The feature of masdar corresponding to its lexical meaning from historical and dialectological point of view is reflected in abundant semantic shades of meaning. In the investigation have also been attracted historical-dialectological aspects of different affixes, expressing the semantic peculiarities of masdar.
Key words: masdar, verbal substantive, verbal noun, diachronic-dialectological, morpheme, semantic synonymy.
Nuray Əliyeva, f.ü.f.d., dos. AMEA Naxçıvan Bölməsi naliyeva22@mail.ru
NAXÇIVAN DİALEKTİNİN LÜĞƏT TƏRKİBİNDƏ MƏİŞƏT TERMİNLƏRİ Dildə və dil vahidlərində baş verən inkişaf və ya tənəzzül xalq tərəfindən formalaşan ədəbi abidələrdə, o cümlədən yazılı mənbələrdə özünü əks etdirir. Bununla yanaşı, bildirməliyik ki, konkret olaraq bir dil üzrə təhlil üçün ən doğru mənbələr dialektlərdir. Belə ki, işlək dildən tərk olunan sözlər dialektlərdə və şivələrdə qorunub saxlanıla bilir. Tarixən müstəqil leksik vahid kimi mövcud olan belə sözlər dialektlərdə ya eyni semantik yüklə, ya da müəyyən dəyişikliklə işlənir. Bu mənada da Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin bizə verdiyi materialların rolu əvəzsizdir. Bir çox hallarda qədim abidələrə məxsus olan sözlər semantik boşalma keçirərək onun variantları dildə sabitləşdiyi, geniş işləndiyi halda, bəzən qədim kök və ya söz dildə qalır, ondan əmələ gələn sözlər ya arxaikləşir, ya da dialektlərdə mühafizə olunur. Cəmiyyətin inkişafı özünü hər bir xalqın məişətində də qabarıq şəkildə göstərir. Bu baxımdan hər yerdə olduğu kimi, Naxçıvanda da məişət əşyalarının forması dəyişdiyi kimi, bu əşyalarla görüləcək işlərin məzmununda da fərq vardır. Elektriklə işləyən, az əl əməyi sərf olunan əşyalar məişətimizə daxil olduqca, onların ifadəçisi olan leksik vahidlər də özünə yer tapır. Naxçıvan dalektində işlənən ev əşyalarının adını bildirən leksik vahidləri işləndiyi sahələrə görə müxtəlif cür təsnif etmək olar: 1) qab–qacaq adı bildirənlər; 2) yatacaq adı bildirənlər; 3) məişətdə işlədilən alət adı bildirənlər; 4) elektriklə işləyən əşyaların adını bildirənlər. Naxçıvanda qab sözü ümumiləşdirici
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
102 söz olaraq işlənmə yerindən, həcmindən, hazırlanma materialından asılı olmayaraq hər cür qabın adını ifadə edir. Qab sözü cəmlik, çeşidlik anlamında işlənən zaman qacaq ilə birlikdə işlənərək qab–qacaq ifadəsini meydana gətirir. Burada ədəbi dildən fərqlənən qab–qacaq adları bildirən terminoloji leksikanı quruluşuna və mənşəyinə görə təsnif etmək olar. Quruluşuna görə bu sözlər həm sadə, həm düzəltmə, həm də mürəkkəb olur. Mənşəyinə görə isə həmin sözləri əsl Azərbaycan terminləri və alınmalar kimi qruplaşdıra bilərik.
Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi öz mənşəyinə görə yekcins deyil. Azərbaycanlılar tarixən müxtəlif etnik qruplarla qarşılıqlı əlaqədə olmuşlar ki, bu da dilin müxtəlif yaruslarında olduğu kimi, leksikasında da izini qorumuşdur. Azərbaycan dili şivələri də bu qarşılıqlı təsirdən kənarda qalmamışdır. Dialekt leksikasının dil mənbəyindən danışarkən qədim türk–Azərbaycan və alınma qatını izləmək məqsədəuyğundur. Bu sahədə toplanan faktiki dil materialları belə bir fikir söyləməyə imkan verir ki, Azərbaycan dili dialekt və şivələrində əsl türk Azərbaycan mənşəli sözlər ön planda durur. Azərbaycan dilindəki sifətlər, əvəzliklər, saylar, fellərin, demək olar ki, əksəriyyəti dilimizin özünəməxsus qədim sözlərdir. Burada işlənən sadə, əsl Azərbaycan dilinə məxsus olan dialekt leksemlərə aşağıdakıları nümunə göstərə bilərik: çömçə, küp, cam, pa:ş//parç, xum, te:ş//teşt, tava, təx′nə, tabax, bərni, bulut//bulud, seyin//sehin, sənəx′, bardax, məjmehi, bayda, sərniş//sərnic, lüleyin və s. Azərbaycan dili baxımından sadə söz kimi qəbul edilən alınmalara aşağıdakıları nümunə göstərə bilərik: quruşqa matra kuzə//kuze Download 5.08 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|