I. uluslararasi
Prof.Dr. Dilmurod KURANOV
Download 3.66 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- SEYAHATNÂME PENCERESİNDEN KOSOVA VE CİVARI Yrd. Doç. Dr. Erkan HİRİK Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi
- Anahtar Kelimeler
- 1. Osmanlı Döneminde Kosova Genel Durumu
- 2. Seyahatnâme’de Kosova ile Civarı
- 1/[176b] Beşinci sikke Priştine
- Eski Kaplıcada medfûndur
- 8/[347b] Ba‘dehu hakîkatül-hâl fâtih-i Usturumça Gâzî Hudâvendigâr (...)
- Murâd Hânı ura ura şehîd eder.
- Koso- vada Piriştine
|
Prof.Dr. Dilmurod KURANOV Andijon Davlat Universiteti /O‘zbekiston
Milliy madaniyatning quvvati, imkonlari va istiqboli vi- loyatlardagi madaniy hayot darajasi bilan belgilanadi. Andijon o‘zining qadim an’analariga ega, milliy madaniyatimizga ko‘plab yirik san’atkorlar, adibu shoirlarni etkazib bergan, hozirda ham madaniy hayot ancha qaynoq kechayotgan mintaqaviy madaniy markazlardan biridir. Adabiy jarayonning tashkiliy markazi Yo- zuvchilar uyushmasining viloyat bo‘limi, adabiy hayot mahalliy matbuot nashrlari, o‘quv yurtlari faoliyati bilan bog‘liq kechadi. Hozirgi vaqtda Andijonda Olimjon Xoldor, To‘lan Nizom, Tur- sunoy Sodiqova, Zamira Ro‘zieva, Farid Usmon, Nabi Jaloliddin, Xurshidabonu singari mamlakatga taniqli adib va shoirlar yashab ijod qilmoqdalar. Xususan, Nabi Jaloliddinning “Xayyom” va Cho‘lpon haqidagi “Tegirmon” romanlari o‘zbek adabiyotida sezilarli voqea bo‘ldi. Andijonda uchta professional teatr faoliyat olib bormoqda: Bobur nomidagi viloyat musiqali drama va komediya teatri hamda Abbos Bakirov nomidagi shahar yoshlar teatri. Ularda jahon klassikasi namunalari, shuningdek, o‘zbek dramaturglarining ko‘plab asarlari muvaffaqiyat bilan sahna- lashtirilgan. “Lola” qo‘g‘irchoq teatri bolalarbop spektakllari bi- lan ko‘plab ko‘rik‐tanlovlarda e’tirof etilgan. Viloyatda ishlab ijod qilib kelayotgan O‘zbekiston xalq rassomlari O.Bakirov va N.Xoliqov, ularga izdosh bo‘lgan yosh musavvirlarning asarlari mamlakatimiz va xorijda tashkil etilgan ko‘plab ko‘rgazmalarda namoyish etilgan. Bulardan tashqari viloyatdagi 40 ga yaqin madaniyat uylarida badiiy havaskorlik jamoalari, turli ijodiy to‘garaklar ham faoliyat yuritmoqda. Madaniyatimizning ertasini belgilaydigan kadrlarni tayyorlash ishiga ham jiddiy e’tibor qaratilgan: Andijon davlat universiteti, Andijon san’at kollejida, o‘nlab musiqa maktablarida iste’dodli yoshlar tarbiyalanmoqda.
ta’lim, Cho‘lpon
110
Farg‘ona vodiysining sharqida joylashgan, hududi jihatidan viloyatlarning eng kichigi bo‘lishiga qaramay mamlakat aholisining qariyb o‘n foizini tashkil etuvchi viloyat markazi bo‘lmish ko‘hna Andijon qadim an’analariga ega, milliy madaniyatimizga ko‘plab yirik san’atkorlar, adibu shoirlarni etkazib bergan, hozirda ham madaniy hayot ancha qaynoq kechayotgan mintaqaviy madaniy markazlardan biridir. Ma’lumki, an’anaviy ravishda madaniy hayottda markaziy o‘rinni adabiyot egal- lab keladi, shu uchun avval viloyatdagi adabiy jarayon haqida to‘xtalamiz. Andijon Za- hiriddin Muhammad Bobur, Nodirabegim, Cho‘lpon, Muhammad Yusuf singari adabi- yotimizning yirik vakillari tug‘ilgan yurt, eli hamisha adabiyotni ardoqlab kelgan. Xusu- san, viloyatda Bobur, Cho‘lpon, Muhammad Yusuf tavallud kunlari munosabati bilan har yili muntazam o‘tkazib turiladigan tadbirlar adabiyot bayramiga aylanadi, ular adabiyot- ning targ‘ibi, mahalliy ijodkorlarning boshqa hududlardagi qalam ahli bilan jonli muloqo- tini amalga oshirish vositasi sifatida ham g‘oyat muhim. Hozirgi vaqtda Andijonda O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining 18 nafar a’zosi, ular bilan bir safda hali uyushmaga a’zo bo‘lmagan yana o‘nlab ijodkorlar faoliyat olib bormoqda. Adabiy jarayonning tashkiliy markazi Yozuvchilar uyushmasining vi- loyat bo‘limi bo‘lib, adabiy hayot mahalliy matbuot nashrlari, o‘quv yurtlari faoliyati bi- lan bevosita bog‘liq kechadi. Viloyatda chop etiluvchi “Andijonnoma”, “Xolis”, “An- dijon yoshlari”, “Kelajak”, “Vodiy gavhari” kabi nashrlar o‘zlarining asosiy yo‘nalishi- lari imkon bergan darajada viloyat ijodkorlarining asarlarini ham chop etib turadi. Ayni choqda, viloyat ijodkorlari markaziy nashrlarda ham tez-tez qatnashib turishadi. Shunga qaramay, adabiy jarayonning faolllashuvi sharoitida mintaqa miqyosida adabiy jurnalga ehtiyoj sezilmoqdaki, bu ishni yo‘lga qo‘yish fikri goh-goh aytilib tursa-da, hali biron-bir amaliy harakat ko‘rilmaydi. Ma’lumki, hozirgi kunda nashr imkonlarini sezilarli kengaytira oladigan muhim vosita internetdir. Bugungi kunda ushbu zamonaviy imkoniyatdan foydalanish yo‘lida ilk qadamlar qo‘yilgan. Jumladan, ijtimoiy tarmoqlarda o‘z sahifalarini ochgan (Farid Us- mon, N.Jaloliddin) yoki o‘zining veb-caytiga ega (N.Jaloliddin) ijodkorlar bor. Ya’ni im- koniyatdan foydalanish darajasini dengizdan tomchiga qiyos etgulik, xolos. Holbuki, un- dan kengroq foydalanish, jumladan, internet vositasida yangi yozilgan asarlar muhoka- malarini (forumlar) tashkil qilish, viloyatdagi adabiy hayotni yorituvchi maxsus sayt 111
ochish, internet jurnal ta’sis etish kabi ishlarning yo‘lga qo‘yilishi adabiy jarayonning faollashuvi uchun ham, adabiyotning targ‘iboti uchun ham benihoya muhimdir. Zamonaviy imkonlar bahona bir narsani ta’kidlash kerak. Modomiki, viloyatda yashayotgan ijodkor asarlarini istasa yozib tugatiboq juda keng miqyosda e’lon qilish yoki dunyoning istalgan hududida yashayotgan ahli qalam bilan muloqot o‘rnatish im- koniga ega ekan, u o‘zini “mahalliy miqyosdagi adib yo shoir” sifatida anglashdan qutulmog‘i kerak. Zero, ayni shunday anglam ijodkorning shahdini o‘ldiradi: buni miya- siga quyib olgach u yuksak cho‘qqilarni zabt etishni orzu qilmaydi, “faqir odam panada” aqidasicha yashashni ma’qul ko‘radi. Bu esa, avvalo, uning o‘ziga – xudo bergan iste’dodi to‘la ro‘yobga chiqmaydi, pirovardida esa umuman milliy adabiyotga ziyon et- kazadi. Andijon adiblarining to‘ng‘ich bo‘g‘ini vakillari - O.Xoldor va T.Nizom asarlari bilan mamlakatga tanilgan va tegishlicha e’tirof etilgan tom ma’noda serqirra ijodkor- lardir. Jumladan, O.Xoldor – o‘nlab she’riy to‘plamlar muallifi, yuzga yaqin she’rlari musiqa qanotida deyarli barcha xonadonga kirib borgan; sahna yuzini ko‘rgan “Qotil kim?” “Sevgi afsonasi”, Lola”, “Boborux” kabi dramatik asarlar; “Ko‘ngil” qissasi hamda “Mirkomilboy”, “Mo‘’jiza” kabi o‘quvchilarda jonli qiziqishu turlicha munosaba- tlar qo‘zg‘agan romanlar muallifidir. To‘lan Nizom o‘zining sodda va samimiy she’rlari hamda dostonlari, ayniqsa, ijodkorlar hayoti qalamga olingan “Bobur”, “Ruhi ravonim”, “Cho‘lpon”, “Majnuntol yig‘isi”, “Botmay qolgan oy” kabi dostonlari bilan mashhur. Shular sirasida Muhammad Haydar mirzo haqidagi “So‘zga aylangan qilich” she’riy romanini ham sanash mumkin. Keyingi yillarda shoir Mustaqillik bilan bog‘liq bun- yodkorlik ishlarini tarannum etuvchi turkum dostonlarini ham yaratdi: “Dovon”, “Temir yo‘l”, “Oltin vodiy bo‘ylab”. Keyingi bo‘g‘in vakili, o‘nlab she’riy to‘plamlar muallifi shoira T.Sodiqova so‘nggi yillarda lirikadan ko‘ra ko‘proq ma’naviyat, odob-axloq, milliyat masalalaridan bahs etuvchi “Xazrati ayol”, “Yoningizdagi baxt”, “O‘g‘lim, senga aytaman”, “Muhabbat nima?” kabi didaktik-publitsistik asarlari orqali o‘quvchi omma bilan muloqotga kirishdi. Muloqot deganimiz bejizga emas, adibaning radio va televideniedagi chiqishlariga xos ruh va uslub kitoblarida ham to‘la namoyon bo‘ladiki, buni, bizningcha, yangi janr deyish ham mumkin. G‘azalchilik an’analarini davom ettirgan F.Usmonni ko‘pchilik qo‘shiqchi shoir sifatida taniydi, holbuki u ham so‘nggi yillarda ko‘p ijodiy tajribalarga qo‘l
112
urmoqda, jumladan, nasrda ham ijod qilib, hozirga qadar ikkita hikoyalar to‘plamini chop ettirdi. Q.Kenja bo‘lsa poytaxtda yashab ijod qilgan paytlari ilk hikoyalari bilan og‘izga tushgan, Andijonga qaytgach, uning ijodida ham badiiy publitsistika kengroq o‘rin tuta boshladi. Jumladan, uning “Hind sorig‘a”, “Buyuklar izidan”, “Andijondan Dakkagacha” nomli safarnomalari, zamondoshlarimizning ibratli ishlarini yorituvchi “Boburiylardan biri”, “Jasorat” kitoblari, vaqtli nashrlardagi qator chiqishlari shunday deyishga asos be- radi.
Viloyatda yashab ijod qilayotgan boshqa qalamkashlarni aslo kamsitmagan holda, bugungi Andijon adabiyotining yuzini ko‘rsatib turgan adib sifatida N.Jaloliddinni ko‘rsatish mumkin. N.Jaloliddin adabiyotga shoir sifatida kirib kelgan. She’rlarida o‘zi maydonga chiqqan 80-yillar oxirlaridagi shiddat – haqiqatga tashnalik, erk va mustaqillik sog‘inchi aks etgan, balki shunisi bilan davr o‘quvchilarining ko‘ngliga chip yopishgan- dir. Garchi ko‘proq shoir sifatida tanilgan bo‘lsa-da, N.Jaloliddin ijodining salmoqli qismi nasriy asarlardan iborat: u qariyb yigirma yillardan beri nasrda ham muvaffaqiyatli qalam tebratib, “Erkagi bor uy”, “Dayus”, “Bayroq” kabi o‘nlab hikoyalar, “O‘limning rangi”, “Yig‘i”, “Kavak”, “Bolalar” kabi qissalar, “Xayyom” (Oraliq), va “Tegirmon” nomli romanlar yaratdi. Adibning xalq turmushini yaqindan bilgani, insonning favqulodda vaziyatlardagi ruhiy holatlarini shaxsan boshdan o‘tkazgani, kuzatuvchanlik, kishi qalbidagi nozik tebranishlarni ilg‘ay olishiyu badiiy qimmatga ega hayotiy hola- tlarni ko‘ra bilishi asarlaridagi muvaffaqiyatning bosh omilidir. Xususan, shu jihatlar un- ing romanlarida yaqqol ko‘zga tashlanadiki, ularning adabiy jamoatchilik tomonidan iliq kutib olingani shundan. Yana bir muhim jihati, yozuvchi o‘zining tizim sifatida shakllangan hayot falsafasiga ega, romanlarida olam va odamni shu falsafa nuqtai nazari- dan ko‘radi, o‘sha falsafani badiiy timsollar orqali aks ettiradi. Jumladan, “Xayyom” romanining ikkinchi nomi oraliq deb tanlangani bejiz emas, bu adib qahramonlari bilan birga izlayotgan “oltin oraliq”ni anglatadi. Ruhiy qiynoq va iztiroblarga esh izlanish ja- rayoni Xayyom bilan G‘azzoliy munosabatlari tasviri orqali ochib berilgan. Ayni choqda, tarixiy voqealarni tasvirlash asnosi zamonamizning o‘tkir muammolari badiiy musho- hada etilganki, bu asarning badiiy qimmatini oshiradi. Yozuvchining yaqindagina yakun- langan “Tegirmon” romanining bosh qahramoni – otashnafas shoir Cho‘lpon. Bu asarda ham yozuvchi o‘z ijodiy printsipiga sodiq qoladi - Cho‘lponni qiynagan mumammolarga 113
birgalikda javob izlaydi, o‘zi yaratgan obrazlar vositasida odam va olam mohiyatini an- glashga harakat qiladi. Andijon milliy teatr san’atining shakllanishi va rivojida ham o‘ziga xos o‘rin tu- tadi. Bobur nomidagi Andijon viloyat teatri 1919 yilda tashkil topgan bo‘lib, respu- blikadagi to‘ng‘ich teatrlardan biri, aniqrog‘i, hozirgi Milliy teatrdan so‘ng tashkil topgan ikkinchi teatr hisoblanadi. Bu teatrda o‘z vaqtida o‘zbek teatr san’atining Lutfixonim Sarimsoqova, Xalima Nosirova, Shahodat Rahimova, Soyib Xo‘jaev, Orif garmon, Mu- hitdinqori Yoqubov, Tamaraxonim, Gavxarxonim Rahimova singari darg‘alari xizmat qilganlar. Yana bir qiziq fakt: o‘zbek sahnasining shoh asarlaridan sanaluvchi “Tohir va Zuhra”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” musiqali dramalari ilk bor Andijon vi- loyat teatrida sahnalashtirilgan.. Yana ushbu teatr sahnasida turli yillarda o‘zbek drama- turgiyasining sara asarlari bilan bir qatorda Shillerning “Makr muhabbat”, Karlo Got- stsining “Malikai Turondot”, “Ikki boyga bir qarol”, Gogolning “Revizor” va “Uylan- ish”, Griboedovning “Momaqaldiroq” kabi asarlari qo‘yilgan. Yuqorida mazkur boy an’analarni davom ettirayotgan teatr hozirda ham zamo- naviy dolzarb mavzulardagi asarlarni sahnalashtirish bilan tomoshabinlarni o‘ziga jalb eьtib, ularning ma’naviy olamini boyitishga xizmat qilmoqda. Jumladan, hozirda teatr repertuaridan N.Rahimovning “oqibat”, X.Rasulning “Dilraboning ona tumori”, N.Ab- bosxonning “Tanxo yulduz”, ShMahkamovning “Aqldan ozish hech gap emas”, M.Yuldashevaning”Qabohat”, N.Qobulning “To‘da” kabi asarlari joy olgan. Ko‘rib tur- ganimizdek, hozirshi repertuarda zamonaviy asarlar etakchi, klassik asarlar esa irmuncha chetga surilganki, bu tomoshabin talabi bilan izohlanadi. Bundan tashqari viloyatda Abbos Bakirov nomidagi Andijon shahar yoshlar teatri hamda “Lola” qo‘g‘irchoq teatri ham mavjudki, ularning biri yoshlar auditorisiga, ikkin- chisi bolalarga mo‘ljallangan. Ya’ni viloyatda teatr san’atini rivojlantirish uchun zarur asoslar, imkoniyatlar mavjud. Demak, davlat tomonidan viloyatda teatr san’atini rivojlan- tirish uchun etarli sharoitlar yaratilgan ekan, mavjud imkoniyatlarning qay darajada ro‘yobga chiqarish ijodiy jamolarga, ularning sa’y-harakati va bunda nechog‘li izchil va qat’iyatli ekanliklariga bog‘liq bo‘lib qoladi. Milliy musiqa va qo‘shiqchilik san’atlari rivojida Andijonning o‘ziga xos o‘rni, hissasi bor. Yaqin vaqtni nazarga olganda ham, andijonliklar F.Mamadaliev, Sh.Jo‘raev, 114
N.Hamroqulov, M.Yo‘lchieva, D.Qodirjonova, O.Nazarbekov, B.Qodirov singari san’at- korlarning ayni shu zamindan etishib chiqqani bilan haqli ravishda faxrlanadilar. Mazkur san’atkorlar ijodiy faoliyatining bir qismi Andijonda, boshqa bir qismi esa poytaxtda o‘tdi. Mumtoz musiqa va qo‘shiqchilik san’atining bilimdoni, O‘zbekiston xalq artisti, professor G‘.Hojiqulov faoliyati esa, asosan, Andijonda kechdi. Ustoz san’atkor o‘z bilim va tajribasini yoshlarga berib, o‘nlab shogirdlar tayyorladi. Hozirda o‘zbek qo‘shiqchilik san’atida o‘ziga xos o‘rni va ovoziga ega Avaz Mahmudov, Ilhom Jo‘raev, Tursunboy .Parpiev, Bobir Yo‘ldoshev, Mirodil Hakimov kabi ko‘plab san’atkorlar viloyatda yashab ijod qilmoqdalar. Viloyatda ishlab ijod qilib kelayotgan O‘zbekiston xalq rassomlari O.Bakirov va N.Xoliqov, ularga izdosh bo‘lgan yosh musavvirlarning asarlari mamlakatimiz va xorijda tashkil etilgan ko‘plab ko‘rgazmalarda namoyish etilgan. Jumladan, Sharq miniatyura san’atini rivojlantirish borasida izlanayotgan Azizbek Jabborov, mahobatli san’at vakili Ulug‘bek Boltaboevlarning izlanishlarini alohida ta’kidlash lozim. U.Boltaboevning ma- hobatli ishlari Bog‘i Boburdagi Boburiylar muzeyi, Navoiy nomidagi istirohat bog‘i, Toshkent xalqaro aeroporti kabi gavjum joylarni bezab, ularga o‘zgacha fayz, milliy ruh va tarovat baxsh etibyu turibdi. Yoki 17 yil davomida (1979 -1996) Andijonda – badiiy ishlab chiqarish ustaxonasida faoliyat olib borgan Jaloliddin Mirtojiev yaratgan ulug‘larimizning haykallari hozirda Andijon, Toshkent, Samarqand, Kohira kabi shahar- larning gavjum joylarini bezab turibdi. Yuqoridagilardan tashqari viloyatdagi 40 ga yaqin madaniyat uylarida badiiy havaskorlik jamoalari, turli ijodiy to‘garaklar ham faoliyat yuritmoqda. Madaniyatimizning ertasini belgilaydigan kadrlarni tayyorlash ishiga ham jiddiy e’tibor qaratilgan: Andijon davlat universiteti, Andijon san’at kolleji, o‘nlab musiqa mak- tablari, barcha tumanlarda faoliyat olib borayotgan yoshlar ijodiyoti markazlarida iste’dodli yoshlar san’atning u yok bu turlari bo‘yicha saboq olmoqdalar. Xullas, milliy madaniyatning yuzini poytaxt ko‘rsatsa-da, unga quvvat beradigan manba va demakki, istiqboli va darajasini belgilaydigan muhim omil periferiya – muzo- fotlardagi madaniy hayotdir. Eskidan qolgan “talantlar Provansda tug‘ilib, Parijda o‘ladi- lar” degan gap bejiz aytilgan emas. Zero, iste’dodlar o‘zini namoyon qilish uchun hamisha markazga – madaniy hayot qaynab turgan, xudo bergan iqtidorni rivojlantirishu 115
ro‘yobga chiqarishga imkon beruvchi muhitga intilgan. Biroq bunday qarash bugungi fan-texnika taqdim etgan bugungi imkoniyatlar sharoitida bir qadar eskirganini ham ta’kidlash kerak. Negaki, hozir masofa muammosi mavjud emas: minglab chaqirim maso- fani bir kun doirasida bosib o‘tamiz; ijodiy muloqot deganidan ham qisilish yo‘q: uyali telefon orqali O‘zbekistonning istalgan hududi bilan mahalliy aloqa narxida bog‘lanish mumkin, internet orqali esa til bilsangiz kifoya – butun dunyo bilan aloqa o‘rnatish mum- kin. Ya’ni hozirda “markaz – muzofot” ayirmasining ham, ular orasida haqiqatan mavjud farqlarning ham asta-sekin yo‘qolib borish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Bu esa joylarda madaniyat va san’at rivojiga berilayotgan e’tibor milliy madaniyat va san’at rivojiga bevosita ta’sir o‘tkazuvchi omil ekanligidan dalolatdir.
116
SEYAHATNÂME PENCERESİNDEN KOSOVA VE CİVARI Yrd. Doç. Dr. Erkan HİRİK Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi erkanhirik@gmail.com
Yalnız çağının değil tüm dönemlerin en önemli şahsiyet- leri içerisinde yer alan Evliyâ Çelebi, Türk dünyasının olduğu gibi tüm dünyanın araştırmalarına konu ettiği seyyahların başında gelmektedir. Evliya Çelebi’ye atfedilen bu önem Seya- hatnâme’nin tarihi bir vesika olmasıyla birlikte kendisinin çok yönlü kişiliğe sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Osmanlı sa- hasının hemen hemen her bölgesiyle ilgili bilgilerin bulunduğu Seyahatnâme’de Kosova ve civarından da oldukça bahsedilmek- tedir. Kosova’nın gerek coğrafî konum gerekse Osmanlı yönetimi için önemli oluşu seyahatnameye konu ediliş miktarıyla da para- lellik arz etmektedir. On ciltten meydana gelen Seyahatnâme’nin dokuzuncu ve onuncu cildi hariç her cildinde Kosova ve civarı ile ilgili bilgilere rastlamak mümkündür. Bu çalışmada Evliyâ Çe- lebi’nin Kosova ve civarıyla ilgili verdiği bilgiler çok yönlü bir bakış açısıyla ele alınmıştır.
sova, Balkanlar
Yalnız çağının değil tüm dönemlerin en önemli şahsiyetleri içerisinde yer alan Evliyâ Çelebi, Türk dünyasının olduğu gibi tüm dünyanın araştırmalarına konu ettiği seyyahların başında gelmektedir. Evliya Çelebi’ye atfedilen bu önem Seyahatnâme’nin tarihi bir ve- sika olmasıyla birlikte kendisinin çok yönlü kişiliğe sahip olmasından kaynaklanmakta- dır. Türk dilinin ve kültürünün önemli bir taşıyıcısı olan Seyahatnâme’yi elli yılı aşkın bir sürede gerçekleştirdiği seyahatleri neticesinde kaleme alan Evliyâ Çelebi, gittiği yer- lerin imaretlerinden, coğrafyasından, ikliminden, tarihinden, dillerinden, örf ve adetlerin- den vb. bahsetmiştir. Türk edebiyatı içerisinde hem nitelik hem de nicelik bakımından en önemli seyahatname olan Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi bu özelliğini İslâm edebiyatının en uzun ve en kapsamlı eseri olmasıyla da sürdürmektedir. Seyyah dönemini gerek kendi
117
gözlemleriyle doğrudan gerekse dönem için önemli eserleri okumak ve onları aktarmak suretiyle dolaylı olarak aktarmaktadır. Eserin muhteva bakımından oldukça geniş bir çerçeveye sahip olması farklı disiplin- lerin eseri incelemesini gerekli kılmıştır. Dolayısı ile dil, halk bilimi, sanat tarihi, dinler tarihi, tasavvuf, coğrafya, edebiyat vb. birçok disiplin Seyahatnâme’yi hem incelemiş hem de başka konulardaki incelemelerinde kaynak olarak kullanmıştır. Günümüzde dünyanın her yerinde izlerini devam ettiren Türk kültürünün unsurları ya- nında diğer milletlerin de kültür birikimlerine yer veren Evliyâ Çelebi’nin eseri bu an- lamda evrensel bir boyuta sahiptir. Osmanlı sahasının hemen hemen her bölgesiyle ilgili bilgilerin bulunduğu Seya- hatnâme’de Kosova ve civarından da oldukça bahsedilmektedir. 1. Osmanlı Döneminde Kosova Genel Durumu 1389 tarihli I. Kosova Savaşı’ndan sonra Osman Devleti topraklarına I. Murat zama- nında katılan Kosova, 1913 tarihli Londra Antlaşması ile Sırbistan Krallığı’na bırakıldı. Doğu ve batıyı birbirine ticari anlamda bağlayan ticaret yollarının üzerinde bulunması nedeniyle Osmanlı yönetimi, devşirme ve İslamlaştırma politikasını Kosova’da yoğun bir şekilde uyguladı. Roma döneminden beri istikrarlı bir konuma gelemeyen Kosova Os- manlı ile birlikte düzene kavuştu. Burada daha önceden var olan Müslüman olmayan Türkler ile Osmanlı vasıtasıyla gelen Müslüman Türklerin bir araya gelmesi Türk nüfu- sunun bölgede artmasını sağladı. Osmanlı hâkimiyetinin 1912 yılında bölgede kalktığı döneme kadar Kosova’da Türkçe genel kültürel dil kimliğindeydi. Bölgede var olan Türk nüfusunun da bunda etkisi büyüktü. Bölgenin Türk olmayan halkları da Türkçe ile birçok yönden gelişme imkânı buldular (Kutlu 2007). Tüm bunlar Osmanlı döneminde Ko- sova’nın hem Osmanlı için hem de orada yaşayan halk için önemli konumda kalmasını sağladı. 2. Seyahatnâme’de Kosova ile Civarı Kosova’nın gerek coğrafî konum gerekse Osmanlı yönetimi için önemli oluşu seya- hatnameye konu ediliş miktarıyla da paralellik arz etmektedir. On ciltten meydana gelen Seyahatnâme’nin dokuzuncu ve onuncu cildi hariç her cildinde Kosova ve civarı ile ilgili 118
bilgilere rastlamak mümkündür. Kosova ve civarıyla ilgili bilgi en fazla beşinci ciltte bu- lunmaktadır. Bununla birlikte altıncı ciltte yer alan bilgiler de azımsanmayacak ölçüdedir. Evliyâ Çelebi’nin Seyahatnâme’de Kosova ile ilgili olarak en sık anlattığı olay I. Ko- sova savaşı ve bu savaşta I. Murat’ın şehit edilmesidir. 1 Evliyâ Çelebi, herhangi bir ko- nudan bahsederken dahi konu Kosova ile ilgili bir boyuta sahipse bu savaşta I. Murat’ın şehit edilmesinden bahsetmeden geçmemektedir. Yalnızca dördüncü ve dokuzuncu ciltte bu olaydan bahsetmeyen Evliyâ Çelebi diğer ciltlerde bir vesile ile bu olayı farklı uzun- lukta ve kimisinde farklı varyantlarla anlatmayı ihmal etmemektedir. Hatta bazen aynı ciltte bile olayı birden fazla anlattığı görülmektedir.
1 Sultan Murad’ın şehadeti için bk. (Uzunçarşılı 2011: 256) 119
1/[176b] Beşinci sikke Priştine kurbünde Novaborda'dır, azîm gümüşhânedir. Ve Murâd Hân-ı Evvel bu gazâda Kosova'da leşler içinde Viloş Koblaki nâm bir mel‘ûn çıkup elindeki bıçağ ile Murâd Hân'ı şehîd edüp na‘şı Bursa'da Eski Kaplıca'da medfûndur. 2/[234a] Vefât-ı Gâzî Hüdâvendigâr der-Gazâ-yı Kosova Yedi yüz doksan birde Kosova cenginde üç kerre yüz bin kâfiri dendân-ı tîğdan geçirüp gazâ-yı ekber etmişken küffâr-ı hâk-sâr leşlerin temâşâ ederken Miloş Koblaki nâm kâfir leşler içinden kalkup Murâd Hân'ı ol mahalde bıçağıyla urup şehîd etdi. Karnın yarup kalbin Piriştine hâricinde nehr-i Gülâb kenarında bir kubbe-i âlîde defn etdiler. Hâlâ ziyâretgâh-ı inâsdır. Melek Ahmed Paşa efen- dimiz Bosna'dan gelirken ta‘mîr [u] termîm edüp dürr-i beyz-âsâ bir kubbe-i pür-nûr olup içine türbedâr ve eczâ-hânlar ta‘yîn eyledi. Ve na‘ş-ı Murâd Hân'ı {Bursa'ya getürdüler}. 8/[347b] Ba‘dehu hakîkatü'l-hâl fâtih-i Usturumça Gâzî Hudâvendigâr (...) Sultân Murâd-ı Evvel sene (---) târîhinde Kosova'da Seleşdi kral ile ceng-i azîm edüp yedi kerre yüz bin aded küffârları dendân-ı tîğdan geçirüp ken- düleri lâşe-i murdâr küffârı seyr [ü] temâşâ edüp, "İlâhî, havl [ü] kuvvet [ü] kudret [u] nusret senindir. Bu gazâda hikme- tin vardır" deyü hamd ederken hemân leşler içinden Miloş Koblaki nâm bir kefere kalkup Sultân Murâd'ın yakasına yap[ış]up hançer-i fecâmıyla Murâd Hân'ı ura ura şehîd eder. Bir rivâyetde bu mel‘ûn elçilikle gelüp Murâd Hân'ın destin bûs ederken bıçağıyla taht üzre Murâd Hân'ı urup şehîd edüp Miloş Koblaki kâfiri dahi pâre pâre edüp Murâd Hân'ın kalbini Koso- va'da Piriştine şehri kurbunda Klab nehri kenârında bir kubbe içre defn edüp vücûd-ı Murâd Hân'ı Bursa'ya götürüp Eski Kaplıca câmi‘inde türbe-i pür- envârında defn ederler. Evliyâ Çelebi tarafından bu olayın bu kadar çok dile getirilmesinin nedeni devletin başında bulunan ve “Hüdavendigar” unvanına sahip bir yöneticinin Türkler tarafından
120
kazanılan bir savaşta şehit olması sonucu millette, dolayısıyla Evliyâ Çelebi’de derin izler bırakmış olmasıdır. Bu olay yalnızca Türk tarihi için önem arz etmez. Savaş sırasında I. Murat’ın bir Sırp tarafından şehit edilmesi Sırplar arasında büyük infial yaratmış ve kay- bedilen bir savaş Sırplar arasında adeta kazanılmış gibi düşünülmüştür. Savaşın etkisi Sırp toplumu arasında geliştirilen mitolojilere ve efsanelere kadar yansıyarak yüzyıllar boyu sürmüştür (Türbedar 2007: 19). Bu olayın etkisiyle I. Kosova Savaşı tarihte Sırp milliyetçiliğinin ilk yeşerdiği ve bugün dahi Sırpların büyük önem verdiği bir savaştır (Emecen 2010: 124). I. Murat’ın muzaffer ordusunu denetlemeye gittiği savaş alanında bağlılığını bildirmeye gelmiş bir Sırp askeri tarafından öldürülmesi ve Sırpların bu savaş- taki yenilgisi Sırp şiirinde ve folklorunda efsane boyutlarına ulaştı, 19. yüzyılda bu savaş bir ulusal ilham kaynağına dönüştürülerek bugün de olduğu gibi kullanıldı (Ahmad 2010: 9). Birinci Kosova Savaşı’nı kazanmış gibi davranan Sırplar, 28 Haziran tarihini en kutsal günleri arasında saymakta ve “Vidovdan” (St. Vitus Day) adı altında kutlamaktadırlar (Djordjević 1990).
Download 3.66 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|