I ўзр фа фалсафа ва ҳуқуқ институти

V БЎЛИМ. 
ЕВРОПАДА УЙҒОНИШ ДАВРИ 
ВА ЯНГИ ДАВР ФАЛСАФАСИ 
11-боб. Уйғониш даври фалсафаси 
Уйғониш даври ва унинг табиий-илмий, фалсафий' 
ахлоқий, эстетик, ижтимоий-сиёсий қадриятлариниН^ 
шаклланиши ўзига хос манбаларга эга. Уларга антик дуЯ^ 
маънавияти, Шарқ фалсафий тафаккурида шакллана борга*
1 
ҳурфикрлилик анъаналари, модданинг абадийлиги, ақлниН
1
* 
фаоллиги, детерминизм тамойиллари, аверроизм ғоялар*
1 
ҳаётбахш таъсир кўрсатиб келганлиги барчага аён. 
Фалсафа тарихида биринчи марта «УйғониШ* 
тушунчаси XVI асрнинг ўрталарида Италия рассоми ва санъ&т 
тарихчиси Вазари асарларида учрайди. Бу даврда гарчи ущбУ 
тушунча даврнинг ижтимоий-иқтисодий мазмунин*
1 
ифодаламай, фақат қадимги маданиятнинг уйғониш*
1 
маъносида кўлданилган ва илмий томондан тўла исботланга*
1 
бўлмаса ҳам, илмий истеъмолга тўлалигича кириб келдЯ-
Шундай қилиб, Ғарб тафаккурида Ренессанс, яъни УйғониИ
1 
иборасининг талқини Жоржио Вазари замонидан бошлангаН-
У Ренессанс деганда, асосан, маънавий-маданий юксалиИ
1 
равнақини тушунган, ижтимоий-иқтисодий тараққиётни эса 
кўздатугмаган. 
Уйғониш даври фалсафасининг ғоявий манбаларй 
хилма-хил бўлиб, фақат қадимги Юнон фалсафаси ва 
маданиятининг ҳар томонлама ҳамда самарали таъсир*
1 
остидагина шаклланган деб бўлмайди. Албатта, УйғоНИ** 
даври фалсафаси Афлотун, Арасту ва
 бошқа^ар 
қарашларидан фойдаланди. 
Эски тузум боши берк кўчага кириб қолгак в# 
сармоядорликнинг афзалликлари намоён бўла бошлагаН 
даврда ўша замоннинг мафкураси сифатида пайдо бўлгаН 
Уйғониш фалсафасининг хилма-хил ғоявий манбаларга 
217 

---

таянганлиги сабабли қадимги юнон фалсафасининг оддий 
тикланиши бўлмай, ўзининг бой мазмунига эга эди. 
XVII асрда Европада вужудга келган классицизм оқими 
(сўнгроқ, маърифатчилик оқими ҳам) мумтоз адабиётни, 
маънавий-маданий қадриятларни тиклашга эътиборни 
қаратди, илм-фан тўхтовсиз, тадрижий ривож топди. 
Юнон маданиятининг тикланиши маълум даражада 
Европа Ренессанси ва Шарқ маданиятига хос бўлган умумий 
маънавий ҳодиса эди. Ғарб мамлакатлари учун Ренессанс 
тушунчаси вандализмдан (жаҳолатдан) қутулиб, қадимги 
дунё тараққиётига қайтиш билан боғлиқ. Шарқца эса маданий 
тараққиётда сира узилиш бўлмагани учун кўп асрлик жаҳолат 
ҳукмронлиги ҳам бўлмаган. Бинобарин, Шарқда уйғонишга 
муҳтожлик ҳам йўқ эди. 
Тадқиқотчи П.Ю. Францев таъкидлашича, ўрта аср араб 
фалсафий тафаккурининг энг илғор вакилларидан бири Ибн 
Рушд Европа ҳурфикрлилига йўл очиб, Ғарб уйғониш даври 
мутафаккирларига жиддий таъсир кўрсатди. 
«Таврот» ва «Инжил»да ифодаланган «Тангри даргоҳида 
шоҳу гадо баробар», «Яқинларингни сев», «Бечора, мискин, 
ғарибларга меҳр-шафқат кўргаз, яхшилик кил» деган диний 
шиорларда ҳам гуманизм идеали куртакларини кўрамиз. 
Уйгониш даври фалсафаси ўзининг изчил ва ҳар томонлама 
ривожини ХУ-ХУП аср л ар давомида Италияда Николо 
Кузанский, Пико Делла Мирандола, Леонардо да Винчи, 
Помпонацци, Телезио, Бруно, Галилей, Кардано, Патрици, 
Макиавелли, Кампанелла ва бошқаларнинг асарларида топди. 
Францияда ХУ-ХУ1 асрлар давомида бу жараён Монтень, Раме, 
Шаррон, Лефер д'Этапль, Доле ва бошқалар ижодида намоён 
бўдди. Уйгониш даври фалсафаси Германияда ХУ1-ХУ11 асрларда 
Мюнцер, Рейхлин, Гуттен, С. Франк, Окегшер ва бошқалар 
томонидан, Англияда ХУ1-ХУИ асрларда Томос Мор, Ф.Бэкон 
ва бошқа файласуфларнинг асарларида, Испанияда XVI асрда 
Вивес, Уарте, Голландияда Эразм Роттердамский, Подышала 
Коперник ва унинг издошлари қарашларида, Швейцарияда 
Парацельс, Чехияда Коменский асарларида баён этилди. 
218 

---