Ибрайым Юсупов

Dramalıq shıǵarmaları. K.Raxmanovtıń «Kelin», «O dúńyaǵa mirát», «Eglengen báhár», «Toǵız tońqıldaq, bir shińkildek», «Jaralı júrekler», «Laqqılar emlewxanada», «Injıqtıń muhabbatı» hám basqa p`esaları Berdaq atındaǵı mámleketlik muzıkalı teatrdıń, S.Xojaniyazov atındaǵı jas tamashagóyler teatrınıń, respublikamız rayonlarındaǵı xalıq teatrlarınıń saxnalarında qoyılıp kiyatır. Oǵan 1978-jılı «Kelin», «O dúńyaǵa mirát» p`esaları ushın Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıq berildi. Kúlki aralas dálkeklesiw, házillesiw, basqılasıw xalqımızdıń tábiyatına pitken milliylik qásiyetleriniń bir bolıp, olar gezlesken hár qanday qıyınshılıqlarǵa, awır táǵdir hásiretlerine tózimli bolıw, túńiliwshilikke berilmesten jeńe biliwge, kewilli sergek bolıwǵa iytermelese, ekinshi jaǵınan olardaǵı toplanǵan naqıl-maqal aralasqan tereń mánili ushqır sózler, astarlı mánidegi danalıq gápler adamlardıń oy-sezimlerin, pámin, zeynin jetistiriwge, ádep-ikramlı, sıylasıqlı, miyrim-shápáátli bolıwǵa tárbiyalaydı.
«Injıqtıń muhabbatı» oǵada qızıqlı shıqqan komediyalardıń biri. Qudiyar ǵarrı jası qırıqqa jaqınlap qalsa da ele úylene almay júrgen balası Ǵarrıbaydı qolınan jeteklep, hátte, geyde moynına jip salıp ta úylendiriw maqsetinde jeter jerde atı shıqqan qızlardıń úylerine aparadı. Biraq Ǵarrıbay «úyleniwge uyalaman» dep ákesiniń aytqanınan júrmeydi. Injıq bolıp ósken Ǵarrıbay qızlardan tartınadı, ushırasqanları menen durıslap sóylese almaydı.
Birinshi kóriwden-aq Ǵarrıbay Aysholpan atlı vrach qız benen til tabısıp sóylesip kete beredi. Muhabbattıń ne ekenin usı waqıtqa deyin bilmey júrgen Ǵarrıbay «usı qız mende muhabbat payda qıldı, Aysholpansız endi jasay almayman» deydi. Aysholpan da onı unatıp, ekewi turmıs qurıwǵa bel baylaydı.
Ǵarrıbaydıń quwanıshınıń ústine quwanısh qosıladı, onıń konkursqa jibergen awıl qurılısı boyınsha joybarı birinshi orınǵa hám aqshalay sıylıqqa miyasar boladı.

SADIQ NURIMBETOV
(1900-1971)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Ózbekstan Respublikasınıń xalıq jırshısı, Qaraqalpaqstan xalıq shayırı Sadıq Nurımbetov qaraqalpaq ádebiyatınıń eń iri shayırlarınıń biri. Qaraqalpaq poeziyasınıń tariyxınan Sadıq shayırdıń shıǵarmaları úlken orın iyeleydi.
Shayırshılıǵınıń qalay baslanıwı haqqında Sadıq Nurımbetov bılayınsha maǵlıwmat beredi: «Bala gezimde shayır bolaman degen oyım joq edi. On tórt on bes jaslarımda úsh-tórt adamnıń janına barsam sen Sıdıq shayırdıń inisiseń, Sıdıq aǵa saǵan shayırlıǵınan úyretip ketken joq pa? – degendey sózler aytatuǵın edi. Bul sózler maǵan tásir ete basladı. Bul sózlerde maǵan degen xalqımızdıń úlken tilegin ańǵardım. Usı tilek mende háwesleniwshilikti payda etti. Bilmeymen, áytewir jatsam-tursam, oyımnan ketpedi. «Jaqsı sóz – jarım ırıs» degen durıs ǵoy, usı xoshamettiń ózi meni tap shayır bolǵanday quwandırıp jiberdi. Adamlar da birden «Sıdıq shayırdıń Sadıq degen inisi bar eken, ol da shayır bolıptı»,- dep awıllarǵa hawazımdı tarqatıp jiberdi. Qosıq jazıw usınday sebepler menen meniń moynıma júklenip qaldı… Geshtek, zıyapatlarda sıylı orınlarda otıratuǵın boldım».
Sadıq Nurımbetov 1900-jılı Kegeyli rayonında tuwılǵan, 7 jasında ákesi ólip, aǵası Sıdıqtıń tárbiyasında bolǵan, eski mektepte oqıp, sawat ashqan. Óziniń shayır aǵası Sıdıqtıń qosıqların yadlap úlgi aladı, folklordı, ásirese, «Ǵárip-ashıq», «Góruǵlı», «Ashıq-Nájip» sıyaqlı dástanlardı óz betinshe oqıytuǵın bolǵan hám mereke-májilislerde kópke qıssaxanlıq etip oqıp beretuǵın bolǵan.
Toqpan ulı Sıdıq XX ásir basındaǵı belgili qaraqalpaq shayırı (1857-1917), óziniń yumor-satiralıq qosıqları menen kópshilikke tanılǵan, ayrıqsha onıń «Zaman», «Pirman baydıń diyqanına», «Ábiy saǵal», «Aq qapshıq», «Qus» sıyaqlı satiralıq shıǵarmaları qaraqalpaq poeziyasında belgili orın tutadı. Sadıq Nurımbetovtıń ustazı sol Sıdıq shayır. Bunıń ústine Sadıq Nurımbetovtıń qaraqalpaq dástanları menen awızeki ádebiyattıń mayda úlgilerin jaqsı biliwi, klassik shayırlardıń shıǵarmaları menen tanıslıǵı onıń dóretiwshilik iskerligin tezletken hám shayırdı jolǵa salǵan bir jaǵday boldı. Bulardaǵı eziwshilerge qarsı qaratılǵan ashshı satira Sadıqtıń dóretpesinde úlken orın iyeledi, soń kúshli rawajlandı.
Óziniń qálemles dostı Abbaz benen Sadıq shayırdıń eń jaqsı shıǵarmaları joqarı sapalı kórkemligi hám waqıttıń eń zárúr sózin tawıp aytıw, yoshlı qatarları menen tek ǵana Qaraqalpaqstanda emes, al kópshilik tuwısqan respublikalarda belgili boldı. Ol qaraqalpaq poeziyasın óziniń pafoslı grajdanlıq lirikası, ótkir yumor-satiralıq shıǵarmaları hám poemaları menen bayıttı, ádebiyattıń aldına dáwir tárepinen qoyılıp otırǵan wazıypalardı islewge ol birinshilerden bolıp ún qostı, jańalıqtı keńnen násiyatlap poeziyanı jámiyetimizdi dúziw isine sadıq járdemshi ete bildi. Meyli, 30-jıllarda kolxozlastırıw teması bolsın, urıs jıllarındaǵı xalqımızdıń qaharmanlıǵın jırlaw bolsın yamasa paraxatshılıq ushın gúres, xalıqlar doslıǵı teması bolsın, bárinde biz belsendi issheń shayırdıń sharshamas qáleminen tuwǵan poeziyanı kóremiz. Óz waqtınıń turmıs shınlıǵı menen dıqqatqa ılayıq hádiyseni jırlaw shayırdıń shıǵarmalarınıń tiykarǵı mazmunın quraydı. Sadıqtıń dóretpesi lirikadan, yumor-satira hám poema, dástanlardan turadı. Sońǵı jıllarda Sadıq shayırdıń iri dóretpesi «Qanalaslar» dástanı bolıp tabıladı. Bul dástanı ushın Sadıq shayırǵa respublikalıq Berdaq atındaǵı sıylıq berildi.
Sadıq shayır 1971-jılı qaytıs boldı.