Ибрайым Юсупов

A.Dabılovtıń urıstan sońǵı dáwirdegi lirikası. Urıstan sońǵı dáwirde adamlardıń miyneti menen gúlge bólenip, jańa túr alıp atırǵan elimizdiń turmısın, quwanıshın jırlaw – barlıq ádebiyattıń bas teması boldı.
Dushpan menen alısqan soldattıń sawashtaǵı qaharmanlıǵın jırlaw qanday áhmiyetli bolsa, tınıshlıq turmısta sol turmıstı gúllendirip atırǵan miynet adamların jırlaw da sonday áhmiyetli orın tutadı. A.Dabılovtıń miynetti súwretlewshi qosıqları usı talapqa juwap beredi. Shayırdıń qaharmanları miynettiń aldıńǵıları retinde kórinip júrgen Shawgúl, epkini sáwirdiń samalınday esken Orazgúl, Aralda tuwılıp, balıqtıń mamanı atalǵan Aqsúyrik, joldasların jarısqa shaqırıp, miynetke talpındırǵan Biybisánem menen birge Miyrixanlar. Shayır usınday qarapayım miynet adamlarınıń minezlerindegi jańalıqlardı ańlap olardı epkinlikke umtıldırǵan jaǵdaylardı, erkin miynetke jol ashqan zamandı súwretleydi. «Bes qız» qosıǵında:

İshinde bes qız bar qolları jelli,

Basqadan ayrıqsha jumısı belli,
Bir kúnlik norması úsh kúnlik keldi,
Bárhá bar jeńiske ózin saylaǵan.

dep miynet súygish mártlerdiń háreketin súwretleydi.

Moynaqlı Aqsúyrik haqqındaǵı lirikasında A.Dabılov miynet penen atı shıqqan ataqlı balıqshınıń este qalarlıq lirikalıq obrazın jasadı. Araldıń aydınınıń asaw tolqını menen jarısa ósken miynet qızın shayır:

Shabıs maydanında ozdıń tulparday,

Qalıńdı qaq jardıń qıran suńqarday, -

dep teńeydi. Miynet adamlarınıń jedelli háreketin súwretlegen qosıqlarınan «Biybisánem» xalıq arasına keń taralıp ketken shıǵarmalardıń biri bolıp tabıladı.

ShAWDIRBAY SEYTOV
(1937-1996)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Sh.Seytov 60-jıllardıń ekinshi yarımınan keyingi qaraqalpaq ádebiyatına salmaqlı úles qosqan qálemkeshlerdiń biri. Óziniń ádebiy jolın poeziyadan baslaǵan. Sh.Seytov «Úshpelek» (1964), «Soqpaǵım meniń, qaydasań» (1966), «Tawlardan saza» (1970), qosıq-poemaları jarıq kórdi. 1969-jılı «Qashqın» povestin, 1975-jılı «Iǵbal soqpaqları» atlı birinshi romanı járiyalandı. Usınnan baslap roman janrına shıntlap kirisken jazıwshı «Xalqabad» trilogiyasın jazdı. Shayır usılardıń arasında «Jollar» (1987) atlı qosıqlar hám poemalar toplamın, elimiz óz ǵárezsizligin alǵannan keyin, totalitar dáwiriniń eki júzliligin súwretlegen «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» (1992) romanı menen proza janrında ıqlasgóy oqıwshılardıń húrmetine bólendi.
Ol Ferdawsiy, Hafız, Nawayı, Pushkin, Lermontov, L.Tolstoy, Korolenko, Nekrasov, Maqtumqulı, Abay, Ayniy, A.Matjan h.t.b. shayır-jazıwshılardıń shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdaradı.
Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı Sh.Seytov 1937-jılı Kegeyli rayonınıń Xalqabad elatındaǵı İyshan qalasına jaqın jerde ónerment, sawda isleri menen shuǵıllanǵan Qudaybergen ulı Seyit qassap-baqqaldıń shańaraǵında dúńyaǵa keledi. Anası Aysulıw sózge júyrik, awıl-eldiń uyıtqısı, jarasıqlı dilwar adam bolıp, ol pútkil Xorezm oypatında dańq shıǵarǵan Qudiyar palwannıń inisi Baxtiyar palwannıń qızı bolǵan. Dayısı Baxtiyar neshshe mártebe xan palwanların jıqqan. Baxtiyardı qaraqalpaq xalqınıń súyikli shayırı A.Dabılov óziniń «Bahadır» dástanındaǵı Azat obrazına sáykeslendirip alǵan. Shawdırbay dayı atasına tartıp, ádebinde palwan bolıp gúresip te júrdi. Biraq anasına tartıp, dóretiwshilik psixologiyası gúresti jeńip, jazıwshılıqtıń ıǵbalına jıǵıldı. 1942-jılı úy-ishi Nókiske kóship kelip, M.Gor`kiy atındaǵı mektepke kirip oqıydı. Onıń qosıq jazıwǵa bolǵan intası mektepte oqıp júrgen gezlerinde-aq kózge túse baslaydı. Bolajaq shayır ádebiyat muǵallimi Dosmuhammed Jumaǵulov basshılıq etken ádebiy dógerekke zor inta menen qatnasadı. Bul dógerek jas talabandı ádebiyat dúńyasına bekkem qádem taslap, qosıqqa máni berip, maǵızın shaǵıwına, tamsanıp, dámin tatıwında alǵashqı jol siltegen mektebi boldı. 1947-1948-jıllar mekteptiń «Qarlıǵash» diywalı gazetasında onıń «Qısqı kesh» h.t.b. qosıqları shıǵıp, onı rus, qazaq hám ulıwma mekteptiń barlıq klasslarınıń diywalı gazetaları awdarıp basıp, jańadan «shayır shıqtı» dep dawırıq saladı.
Urıstan burınǵı hám sońǵı jılları ózleriniń qosıq, poema, drama, dástan hám prozalıq dóretpeleri menen xalıq ıqlasına sazawar bolıp, dańqı shıǵıp atırǵan ataqlı dóretiwshilerimiz J.Aymurzaev, N.Dáwqaraev, A.Begimov, A.Dabılov, S.Nurımbetovlardıń mektepke kelip, saltanatlı jıynalıslarda óz qosıqların oqıp, tez-tez ushırasıp turıwları bolajaq jazıwshınıń ádebiyatqa aralasıwında belgili dóretiwshi bolıp, jurtshılıqtıń ıqlasın iyelewinde ustazlıq etti.
A.Dabılov Shawdırbaydıń dayısı Baxtiyardıń gúres jolların jazıw ushın material jıynawǵa kelgenlerinde ózi menen birge Qazı Máwlik, Qurbanbay jıraw, Qıyas jıraw, Esjan hám Qarajan baqsılardı ákelip dástan ayttırǵanlarında jan-táni menen berilip tıńlar edi. Ásirese, anası Aysulıwdıń eski dáwirdegi awıl adamlarınıń jasaw qálpi, tariyxına baylanıslı ushqır sóz, ańız-áńgimeleri, juwap aytısları, ertekleri, qosıqları tuwralı aytqan eske túsiriwlerin Shawdırbay qatıp otırıp, oyına quyar edi.
1955-jılı mektepti ayrıqsha bahalar menen pitkerip, Nókis pedagogikalıq institutına kiredi. Soń Moskvadaǵı M.Gor`kiy atındaǵı ádebiyat institutında oqıp, hár qıylı sebeplerge baylanıslı instituttı tolıq pitkere almaydı. 1957-1967-jılları «Qaraqalpaqstan» baspasında, 1967-1985-jıllarǵa shekem «Ámiwdár`ya» jurnalında, televidenie, jazıwshılar awqamında hám jáne «Qaraqalpaqstan» baspasında isleydi. İslep júrip 1985-jılı Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń qaraqalpaq tili hám ádebiyatı bólimin aǵla bahalar menen pitkeredi.