Ибрайым Юсупов

Poeziyası. N.Dáwqaraev 30-jılları qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıwına úles qosıp, «Keshegi bir kúnlerde», «Kim bilmeydi Ayshanı», «Ótkellerden ótkende» h.t.b. qosıqların jazdı.
20-30-jılları elimizde suwlandırıw, jańa kanallar qazıw isleri ómirdiń úlken jańalıqları boldı. Usı shınlıq tiykarında «Súwenli» kanalınıń qazıwshılarınıń tilinen barlıq qaraqalpaq xalqına xat formasında M.Dáribaev hám N.Japaqovlar menen birge «Jańa kanal» qosıǵın jazdı. Qosıq bes bólimnen turadı. Qosıqtıń birinshi kirisiw bóliminde xalıqtıń «İsleń isti, salıń kúshti» degen súreni tiykarında iske bir adamday kirisip «Júrektegi shadlıqqa tolıp» usı xattı jazıp atırǵanın aytadı.
Al, ekinshi bóliminde «Jersiz suwdıń, suwsız jerdiń keregi bolmaydı» bul ekewin jurkerlestiriw tek adamnıń ǵana qolınan keledi. «Adam menen sánli pútkil jer-jáháń» degen pikirdi aytadı.
Úshinshi bólimde burında «Qıyat jarǵan», «Shomanay», «Súwenli jap» kanalların jarǵanın, usı miynetleriniń arqasında toq turmısta jasaw ármanların jırlaydı.
Besinshi bólimde suw keliwdiń nátiyjesinde Shomanay boylarına baxıt barǵanı, partaw jerlerdiń ózlestire baslaǵanı, eldi dushpanlardan qorǵawdıń zárúrligi jırlanadı da, keyninde ulıwma xalıqqa qarata mınaday súren taslanadı:

Háy, jawınger, ǵayratlı, jeńimpaz xalıq,

Shaqıramız sizlerdi doslıq xat jazıp,
Pátlendirip mudamı Watannıń isin,
Gúllentiwge jáne eldiń turmısın.

Baxıttıń baǵında qaraqalpaq xalqı,

Gúllenip jáne de jayılıp dańqı,
Jeńistiń bayraǵın kóterip qolda,
El-xalıq umtılıń jáne de alǵa!


Prozası. N.Dáwqaraev «Kóp kúnlerdiń birewi», «İnternatta», «Biybixan», «Batırlıq», «Ólimdi pisent etpewshiler» atlı gúrrińlerin, «Toyǵa barǵanda», «Baǵman», «Baxıtlı miynet», «Umıtılmaytuǵın miynetler» atlı ocherklerin jazıp, 30-40-jıllardaǵı qaraqalpaq prozasına ádewir úles qostı.
Jazıwshınıń «Kóp kúnlerdiń birewi» atlı gúrrińi birinshi mártebe 1929-jılı qazaq tilinde «Jańa mektep» jurnalında basıladı. Onda 20-jıllardıń shınlıǵı sóz etiledi. Ámiwdár`ya arqalı keme menen júzip oraylıq qalalarǵa oqıwǵa baratırǵan jaslar, olardıń biri Aralbaydıń Tórtkúldi qorǵawǵa qatnası súwretlenedi. Gúrrińde Aralbaydıń háreketleri, Polat degen jawıngerdiń jawdıń qolına túsiwi hám epshillik penen aman qutılıwı kórkem súwretlew menen berilgen.
«İnternatta» dep atalǵan gúrrińinde ákesi baydıń tayaǵınan ólgen, anası menen diywanashılıqqa ushıraǵan Tóreshtiń quwanıshlı ómirge qádem taslaw jolı súwretlenedi. Tóreshtiń ómiri kóplegen qaraqalpaq balalarınıń tipik ómiri.
Tóreshtiń ákesi Turımbet Jumash baydan jer, qos ógiz alıp, egin egedi. Qırmanda bay Turımbetke hesh nárse bergisi kelmeydi. Ekewiniń ortasında jánjel shıǵıp, juwmaǵında Turımbetti temir jaba menen shanshıp óltiredi. Endi asırawshısınan ayrılǵan úy posıp ketedi. Jolda Tóreshtiń emiziwli úkesi óledi. Tóresh Qońıratqa kelip bazarda tentirep, quwırdaqxanada shóbire terip júredi. Balıq urlap alıp, góne tamnıń ishinde awırıp jatırǵan anasına aparıp, onı tabaǵa shala daǵlap pisirip beredi. Usınday ash-áptadalıqta júrgen Tóresh internatqa oqıwǵa baradı. Anası Ulbosın sol jerge awqat pisiriwshi bolıp ornalasadı.
Jazıwshınıń «Biybixan» gúrrińinde hadal miynet adamınıń haqıyqıy turmısı súwretlenedi. Biybixan hadal miynet isleydi. Miynet aldıńǵısı bolǵanı ushın ol awıl xojalıǵı aldıńǵılarınıń májilisine qatnasadı.
Gúrrińde jazıwshı adam sanasına tábiyat kórinisleriniń qatnasın jaqsı súwretleydi. «Biybixan arqasına awnap túsip jattı. Áynekten shashırap túsken kúnniń nurlı sáwlesi:
- Tur, janım, Biybish, waqıt boldı, - degendey qıtıqlap betinen súyip, Biybixandı uyqısınan oyattı».
Shıǵarmada Biybixannıń portreti de sheber berilgen: «Kátke aq prostınyaǵa awnap on tórttegi ayday tolısıp, tórt burımlap órgen qara shash, onıń qaq ıyıǵınan tómen dizilip, tarqatılǵan ushı gúltelengen, kókirektegi qos almaǵa perde bolıp, Biybixan uyqıda jatır».
N.Dáwqaraevtıń «Baxıtlı miynet» gúrrińinde baslı qaharman ómiriniń uzaq bólegi súwretlenedi. Burın qansha miynet islese de, hadal miynetiniń jemisinen erkin paydalana almaǵan Sadullanıń sanalılıqtı iyelep, belgili kanallardıń birin qazıwǵa qatnasıwǵa barıwı súwretlenedi. Gúrrińde Sadullanıń ómiriniń áhmiyetli jerleri sheberlik penen ashıp beriledi.
Jazıwshınıń «Batırlıq», «Ólimdi pisent etpewshiler» gúrrińleri urıs temasına jazılǵan. «Batırlıq» gúrrińinde qaraqalpaq jigiti Sabırbaydıń áskeriy istiń sırın túsiniw jolları súwretlenedi. Al, «Ólimdi pisent etpewshiler» gúrrińinde podpolkovnik Brudnovtıń jas ushqıshlarǵa islegen ustazlıqları, olarǵa áskershe islegen ǵamxorlıqları inanımlı etip kórsetiledi.
Onıń «Toyǵa barǵanda», ocherki jazıwshı D.Nazbergenov penen birge «Qızketken» kanalı saǵasınıń ashılıwına barıwına arnalıp, jol ocherki úlgisinde jazılǵan. «Baǵman» ocherkinde baǵ ósiriw, baǵmanlardıń tájiriybeleriniń tariyxıy kórinisleri sóz etiledi. «Umıtılmaytuǵın miynet» ocherkin qaraqalpaqlardıń tariyxın birinshi izertlewshi, belgili tariyxshı alım P.P.İvanovtıń ómirin súwretlewge arnaǵan.