Ибрайым Юсупов

«Balıqshınıń qızı» romanı. 40-jıllardıń aqırında jazılǵan «Balıqshınıń qızı» povestinde ol biraz sátsizlikke ushıradı. A.Begimovtıń bul shıǵarmasındaǵı tiykarǵı kemshilikler respublikalıq baspa sózde de sınǵa alındı.
Jazıwshı jámiyetshilik pikirin tolıq esapqa aldı hám solar tiykarında qayta islep, «Balıqshınıń qızı» povestin kóp bólimli, kólemli roman sıpatında usındı.
«Balıqshınıń qızı» romanı A.Begimovtıń dóretiwshiliginde iri súyekli idiraldı shıǵarması edi. Ol jazıwshınıń rejesi boyınsha bir neshe kitaptan ibarat bolıp, sonıń birinshi kitabın ǵana jazıp úlgerdi.
Romannıń birinshi kitabı «Ótken zaman kórinisleri» yamasa «Tuwlaǵan tolqınlar» dep atalıp, prozaik bul bólimdi 1957-jılı jazıp pitkerdi hám ol «Qaraqalpaqstan ádebiyatı hám iskusstvosı» («Ámiwdár`ya») jurnalında (1957-jılı, №3, 4, 5, 6; 1958-jıl №1) qısqartılıp basıldı, 1958-jılı qaraqalpaq, rus, 1960-jılı ózbek tillerinde óz aldına kitap bolıp basılıp shıqtı hám roman 1959-jılı Ózbekstan ádebiyatı hám iskusstvosınıń Moskva qalasında ótkerilgen on kúnliginde unamlı baha alıwǵa ılayıq boldı.
A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı» romanında Aral balıqshılarınıń revolyutsiyadan burınǵı awıl turmısı, súrginge jiberilgen rus revolyutsionerleriniń úgitlewi menen qaraqalpaq miynetkeshleriniń klasslıq sana-seziminiń oyanıwı, azamatlar urısı hám Qaraqalpaqstanda sovet hákimiyatınıń ornatılıwı óziniń real sáwleleniwin tapqan.
Xalıq turmısın usınday keń kólemde sáwlelendiriwi, waqıyalardıń rawajlandırılıwı, qospalı konfliktlerdiń ashılıwı hám kóp sanlı qaharmanlar xarakteriniń jasalıwı boyınsha bul roman tek A.Begimovtıń dóretiwshiliginde ǵana emes, al qaraqalpaq ádebiyatında da kórnekli orın iyeleydi. Shıǵarmanıń sońǵı kitapların jaza almay qalıwına qaramastan, ol haqıyqatında da eski jámiyetti qıyratıw hám jańa turmıstı dúziw haqqında dórelgen epopeya boldı.
A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı» romanındaǵı turmıslıq waqıyalar kútá ápiwayı túrde baslanadı. Esim degen jarlınıń jiyeni, jetim jigit Dosbergen jarlı balıqshı Qallıbektiń qızı Ayparshaǵa ashıq boladı. Ol óziniń sulıwlıǵı, aqıllılıǵı menen iskerligi hám ádep-ikramlılıǵı menen toparınan ayırılıp turadı. Sonlıqtan bay Ernazar kelteniń balası Sayım da oǵan ashıq bolıp qaladı. Eki jas arasındaǵı ashıqlıq sezimi kem-kemnen klasslıq, sotsiallıq tús alıp baradı. Ernazar kelteniń jalpıldaqları - Táńirbergen iyshan, Turdı biy, Ábdikerim gúwildek, Jamal shińkildek, juwqıldaq Nazıgúller Ayqızdı (Ayparshanı) túrlishe usıllar menen Sayımǵa qospaqshı boladı.
Usı eki úlken sotsiallıq toparlar arasındaǵı klasslıq qarama-qarsılıqlar, mawasaǵa kelmeytuǵın klasslıq gúres bir jerge jámlenedi de, Ayqızdıń táǵdirine baylanıslı isenimli sheshimin tabadı.
Ayqız dáslep óz awılında Dosbergen menen uslanıp, qolǵa túsken waqıtta Bektursınnıń járdemi menen aman qashıp qutıladı hám ádep Bektursınnıń, sońınan Anna İvanovnanıń úyinde bas panalaydı. Moynaqtaǵı Timofeevtiń balıqtı qayta islew kárxanasına jumısqa ornalasadı. Bul jerde de Ayqız eki túrli klasslıq kóz-qarastaǵı adamlar – İvan Vasilevich, Anna İvanovna, Bektursın hám olarǵa qarsı – eser Timofeev, Andreevlar menen ushırasadı. Solar arqalı Ernazar kelteniń ańlıwshı adamları Ayqızdıń qay jerde jasırınıp júrgenin biledi hám onı urlap Sayımǵa ákelip beredi. Sol kúni awılǵa Jóneydxan baspashıları topıladı. Turdı biy, Mátmurat biy, Tilewmurat biy, Ernazar kelte hám Táńirbergen iyshanlar Jóneydxannıń qol jawlıqlarına aynalıp ketedi hám olar qaraqalpaq jarlıların talawǵa járdemlesedi. Ayqız - Jóneydxannıń ásker basshısı Turdıqılıshtıń qolına bende bolıp túsedi.
Ayqız – haqıyqıy gúressheń tip. Ol qanday jaǵdayǵa ushırasa da óziniń adamgershilik hújdanın taza saqlaydı, azatlıq ushın gúresedi. Mine sonlıqtan ol túrkmen awılında tutqında bolǵan waqıtta Jóneydxannıń talawshılıq siyasatına narazı hám oǵan qarsı qalay gúresiwdiń ilajın taba almay júrgen túrkmen jigiti Annaqılıshtı da óz toparına tarta biledi. Annaqılıshtıń bergen qanjarı menen Ayqız qanxor Turdıqılısh baspashını hám onıń qabawıq iytin shalıp óltiredi. Qullası, Ótegen sarı, Annaqılısh úshewi baspashılardan qashıp qutıladı. İzinen quwǵınshılar jetken waqıtta jaradar bolǵan Annaqılıshtıń bes atarın óz qolına alıp, baspashılar menen atısadı. Usı máhálde Dosbergen baslaǵan qızıl áskerler jetip kelip, baspashılardı birotala qıyratadı. Olar qaytıp kelip, Moynaq atawında sovet hákimiyatın tazadan tikleydi hám Ayqız – ulıwma xalıqlıq bayram jıynalısında shıǵıp sóyleydi. Bul qaraqalpaq qızınıń tariyxta birinshi mártebe kópshiliktiń aldında ashıqtan-ashıq shıǵıwı edi.
A.Begimov Ayqız obrazında azatlıq ushın gúresken qaraqalpaq hayal-qızlarınıń obrazın juwmaqlastırıp berdi hám solay etip, ol ádewir dóretiwshilik tabısqa erise aldı.
A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı» romanındaǵı baslı qaharmanlardıń biri – Dosbergen. Ol revolyutsiyaǵa shekemgi turmıstıń barlıq awırmanlıqların óz basınan keshirgen hám tek revolyutsiya jeńisi nátiyjesinde ǵana azatlıqqa shıqqan qaraqalpaq jarlılarınıń biri.
Romandaǵı kóplegen waqıyalar Dosbergenniń ómirine baylanıslı sheshiledi. Ol dayıların kóriw ushın hám talap islew ushın Shımbay uezdine ketedi. Qızketken kanalınıń qazıwında qatnasadı. Bul jerde ol aqsaqallardıń jawızlıǵın kóredi. Dosbergen qayda bolsa da, jarlılardıń sheksiz eziliwine, awır turmıs, ayawsız ekspluatatsiyaǵa duwshar boladı. Bul onda narazılıq sezimin oyatadı. Bektursın, İvan Vasilevichlerdiń úgitlewi menen Dosbergen eń aqırında sanalı gúressheńlerdiń qatarına kelip qosıladı. Dáslep óz awılında Jóneydxanǵa qarsı tılda barlawshılıq xızmetin atqaradı, soń Qaraqalpaqstandı baspashılardan tazalawǵa belsene qatnasadı.
Biraq Dosbergen obrazı Ayqızǵa qaraǵanda biraz solǵın berilgen. Ol geypara sheshiwshi jaǵdaylarda kórsetilmey qaladı.
A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı» romanındaǵı Ayqız, Dosbergen, Bektursın usaǵan unamlı qaharmanlardıń obrazınıń ashılıwında İvan Vasilevich, İvanov, Nikolay Sergeevich Kozlov, onıń hayalı Anna İvanovnalar tiyisli rol oynaydı.
A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı» romanında unamsız qaharmanlardıń pútin bir galereyası jámlengen. Ernazar kelte, Turdı biy, Mátmurat bay, Táńirbergen iyshan, Ábdikerim gúwildek, Turdıqılısh baspashı, Nazıgúl juwqıldaq, burjuaziyanıń malayları Andreev, Uspenskiy, balıq kárxanasınıń iyesi Timofeev hám basqalar. Bul obrazlar romandaǵı konfliktlerdiń shiyelenisiwine de waqıyalardıń keń kólemde en jayıwına da tiyisli dárejede tásir jasaydı. Olardıń hár bir belgili sotsiallıq qatlamnıń, millettiń wákilleri bolıp, ulıwmalıq qásiyetke iye bolıwı menen birge, bir-birine usaymaytuǵın minez-qulqı boyınsha daralanǵan belgileri menen ayırıladı.
A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı» romanı qaraqalpaq prozasında birinshi tariyxıy roman bolǵanlıqtan, onda kóplegen ańızlar, tariyxıy áńgimeler, jırlar, xalıq qosıqları, naqıl-maqallar, juwap aytıslar qollanıladı. Awızeki xalıq dóretpesiniń bul úlgileri tiykarınan qaharmanlardıń tilinen beriledi. Bul birinshiden, iri janrlardıń payda bolıwındaǵı milliy dereklerdiń tutqan ornın, rolin anıq kórsetse, ekinshiden, romanda súwretlengen turmıs waqıyalarına tariyxıy konkretlilik baǵıshlaydı.
Ayırım orınlarda waqıyalardıń shekleniwine, dialoglardıń olaqlaw qurılıwına qaramastan A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı» romanı tutası menen alǵanda 50-jıllardaǵı eń áhmiyetli shıǵarmalardıń biri boldı. Ol tek jazıwshınıń jeke dóretiwshiliginde ǵana emes, usınıń menen birge ulıwma házirgi zaman qaraqalpaq prozası hám ádebiyatındaǵı eń jaqsı jetiskenliklerdiń biri bolıp tabıladı.
A.Begimovtıń dóretiwshilik xızmetiniń bir tarawın onıń ádebiy sın maqalaları, qaraqalpaq awızeki xalıq dóretpeleri menen klassik shayırlardıń qosıqların jıynaw, qaraqalpaq jazıwshılarınıń shıǵarmaların toplap, baspaǵa tayarlaw, redaktorlaw hám retsenziyalaw, jas jazıwshılar menen xalıq shayırlarına keńes beriw jumısları quraydı.
20-jıllardıń aqırı hám 30-jıllardıń basında A.Begimov kóp sanlı ádebiy sın maqalalar jazdı hám olar tek respublikamızdıń kúndelikli baspa sózinde ǵana emes, Almatı, Minsk, Tashkent, Moskva qalalarında da basıldı. Bul maqalalar sol dáwir ushın kútá zárúrli bolıp, qaraqalpaq ádebiyatınıń jetiskenlikleri menen kemshiliklerine tiykarınan durıs baha berildi.
A.Begimov óz maqalalarında milliy shekleniwshilikge tiyisli soqqı berdi hám qaraqalpaq ádebiyatınıń ideyalılıǵı, tazalıǵı ushın gúresti. Ol S.Májitovtıń «Jalqaw diyqanǵa», «Harıp ediń», «Ǵamıń bar», Q.Ermanovtıń «Qońıratbay», «Balasın kulak óltirgen ananıń zarı» qosıqlarınıń mazmunındaǵı gúmiljilikti, tariyxıy iskerlerdiń xızmetin asıra bahalawshılıqtı óz máhálinde durıs sınǵa aldı.
Degen menen qaraqalpaq ádebiyatshılarınıń dáslepki sın maqalalarında kórkem shıǵarmalardı ádil bahalawlar menen birge, biraz ústirtinliklerge de jol qoyıldı. Sınshılar konkret ádebiyat faktlerin printsipial sınaw hám talantlı jazıwshılardı ǵamxorlıq penen tárbiyalaw, olarǵa kútá ıqtıyatlılıq penen qatnas jasaw usılların birlestirip alıp bara almadı. Bul 30-jıllardıń basında kóbirek ádebiy sın maqalalar jazǵan A.Begimovqa da tán kemshilik boldı.
Jazıwshı bunnan basqa da kóplegen qaraqalpaq dástanların jıynawǵa qatnastı. Onıń úy arxivinde arab alfavitinde kóshirilgen «Shora batır», «Yusup-Axmet» dástanlarınıń qol jazbaları, bir qansha ertekler saqlawlı tur. A.Begimov Q.Ayımbetov, S.Máwlenov, Sh.Xojaniyazovlar menen birlikte XIX-XX ásirlerdegi qaraqalpaq xalıq shayırlarınıń shıǵarmaların jıynawda hám baspaǵa tayarlawda da belsendilik kórsetti.
A.Begimov óziniń otız jıldan aslamıraq dóretiwshilik xızmeti menen qaraqalpaq ádebiyatınıń qáliplesiwine hám rawajlanıwına salmaqlı úlesin qostı. Ol ádebiyattıń hámme janrlarında shıǵarmalar dóretti. Usınıń menen birge, A.Begimov Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamın shólkemlestiriwge, ádebiy jurnal hám almanaxlar shıǵarıw, mámleketlik teatr, baspaxana, radio esittiriw komitetiniń jumıslarına basshılıq etiwde óziniń shólkemlestiriw uqıbı menen tanıldı. Sonday-aq, ol tuwısqan milletlerdiń, birinshi gezekte, rus ádebiyatı menen qaraqalpaq ádebiyatın óz-ara jaqınlastırıwda, qaraqalpaq jazıwshılarınıń shıǵarmaların keń kólemde tanıtıwda dıqqatqa ılayıqlı jumıslar isledi.
Usınday úlken shólkemlestiriwshilik xızmeti hám tereń mazmunlı, joqarı ideyalı, kórkemlik jaqtan jetilisken shıǵarmaları ushın húkimetimiz A.Begimovtı «Húrmet belgisi» ordeni, 1941-1945-jıllardaǵı Ullı Watandarlıq urısta fashistlik Germaniya ústinen jeńiske eriskeni ushın «Miynette ayrıqshalıǵı ushın» medalları menen sıyladı. Qaraqalpaq dramaturglerinen birinshilerden bolıp, Ózbekstanǵa kórkem ónerine miyneti sińgen ǵayratker ataǵı berildi.
Haqıyqatında da, A.Begimov qaraqalpaq ádebiyatınıń tiykarın salıwshılardıń biri, Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamın shólkemlestiriwshi ǵayratker boldı. Ol óziniń kóp sanlı poeziyalıq, prozalıq, dramalıq shıǵarmaları, ádebiy sın maqalaları menen qaraqalpaq ádebiyatın rawajlandırıwda, tuwısqan xalıqlardıń jazıwshıları menen óz-ara baylanıslardı bekkemlewde kóp paydalı jumıslardı isledi.