Ибрайым Юсупов

KEN`ESBAY ALLAMBERGENOV
(1954-jılı tuwılǵan)


Ómiri hám dórewshiligi. Keńesbay Allambergenov 1954-jılı Qaraózek rayonınıń házirgi Qarshıǵalı shirketler xojalıǵınıń zıyalılar shańaraǵında dúńyaǵa keldi. Ol 1976-jılı Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutınıń Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakultetin tabıslı pitkerip shıǵıp, «Jetkinshek» gazetasında isledi. 1989-jıldan «Ámiwdár`ya» jurnalınıń bas redaktorı, 1992-jıldan baslap Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutında kafedra baslıǵı, 1998-jıldan baslap usı instituttıń prorektorı, házirgi waqıtta 2001-jıldan berli Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutınıń Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakultetiniń dekanı wazıypasın atqardı.
Bul dáwirge múnásip bolǵan «Jer monologı», «Aqshamdaǵı aytıs», «Názik gúller», «Máwsimsiz neke», «Nurlı aqsham», «Ubıjıq», «Baxtıń ashılsın», «Eski nama», «Aq basqur», «Quslar qaytqan kún», «Qıyın ótkel», «Ala sıyır» sıyaqlı ocherk, gúrriń, novella hám povestlerin dóretti.
Óz dóretiwshilik jolın balalar jazıwshılıǵınan baslaǵan Keńesbay Allambergenov kishkene qaharmanların ulǵaytıp, úlken ómirdegi sotsial hám siyasiy tartıslarǵa salıp, ómir ushın gúreslerge shınıqtıradı. Sonıń nátiyjesinde Keńesbay Allambergenovtı úlken jazıwshı sıpatında tanıtqan «Ómir máwritleri», «Derbent», ásirese, «Dár`ya tartılǵan jıllar» roman-trilogiyaları boldı. Ol ózin awdarmashı-dilmash dóretiwshi sıpatında da sınap kórip, Gi de Mopassannıń «Áziyzim» atlı romanın joqarı kórkemlikte awdardı.
Avtordıń jaqsı shıǵarmalarınıń qatarınan orın alǵan dóretpeleriniń biri sıpatında onıń «Quslar qaytqan kún» kún povestin kórsetiwge boladı.
Povesttiń bas qaharmanı Paraxattıń júreginde qáste jatqan ákesiniń múshkil halına ashınıw, onı qıynap atırǵan awır qıynaqtan qutqarıw ideyası miyine qurt bolıp túsedi. Úy-ishi, aǵayin-tuwısqanlar, bári birden qıynalıp, shıpasın izlep zer-zebil bolıp júrgende Shegir degen ashkóz adam ákesiniń kewlin sorap kelip, bunıń emi qırǵawıldıń taza sorpası – dep em buyıradı. Paraxat Shegir táwiptiń aytqanına isenip, ań ańlaw qadaǵan etilgen waqtı bolsa da, toǵayǵa barıp quslardı shetinen ata baslaydı. Hátteki, qurıq basıp atırǵan qırǵawıllardı da shetinen qırıp saladı. Toǵaylar órtelip, aǵashlar tereń tamırlarınan buldozer menen suwırıp taslanıp, diyqanshılıqqa aylandırıw ǵalaba túske eniwine baylanıslı toǵaydaǵı jan-jániwarlardıń azayıp ketken ornın toltıra almay atırǵan waqıtlarında Paraxat quslardıń dushpanına aylanıwı, ata-anasınıń da, jas jasıl qorıqshılarınıń da ǵázebin keltiredi. Olar ózlerin qorshap turǵan jasıl úyine, ekologiyalıq qorǵanına qarsı oq atqan suwıq quralın joq etedi. Dosları Paraxattıń bul islerin qaralap, tábiyattıń ǵamxorshısı, jan ashırı bolıwǵa ádetlendiredi. Jazıwshı quslar menen haywanlardıń qas dushpanına aylanǵan Paraxattıń obrazı arqalı janlı tábiyattıń jasıl patshalıǵına qáwip tuwǵızǵan apatshılıqtıń aldın alıwday insanıylıq máselelerdi sheber ashıp beredi.
Bunnan sońǵı jıllarda Keńesbay Allambergenov «Qıyın ótkel», «Eski nama», «Aq basqur», «Máwsimsiz neke», «Ala sıyır» usaǵan povest`, gúrriń, ocherklerin jazdı.
«Qıyın ótkel» povesti talabalıq jıllarınıń tuwındısı bolıp, onda bastan-ayaq sırlı qaharmanlar arasında payda bolǵan ǵáleti waqıyalar sóz etiledi.
Shıǵarma mazmunı sheshiminen baslanıp, sırlı waqıyalardıń ústin ashıwǵa ótedi, İnstitut talabası Nazar degen jigit nápsi áwereshilik penen jalataylıq etip, Sapargúl atlı qızdıń táǵdirin ayaq astı etedi, aqırında jazasına ılayıq qızǵa úyleniwge májbúr boladı. Oylanbastıń túbi wayran degenindey, jańa túsken kelin toyı ata-ana, qońsı-qoba, el-jurtqa quwanısh ákeliwdiń ornına qara shańaraqqa muzǵala kirgendey izi azaǵa aylanadı. Shıǵarma jazıwshınıń jasaǵan ómirine múnásibetin, túsinigin bayan etiw arqalı Sapargúldiń ómir tragediyasınıń sebeplerin ashıwǵa kirisedi.
Haslında, Nazar, Zulfiya hám Orazlar bir awılda tuwılıp, bir mektepte oqıp, tálim alǵan. Muhabbat náwsheleribórtip kiyatırǵanda Zulfiya menen Nazar kitabın ortaǵa qoyıp, máńgi birge bolıwǵa shárt aytısqan.
Biraq táǵdirdiń baslanǵanına kóre Zulfiya uzaq jerdegi oqıw ornına túsedi, al Nazar menen Oraz bir institutqa kirip oqıp atırǵan boladı. Nazar bolsa, bul sınaqlarǵa tótepki bere almaydı, erki ázzilik etti, demek, ashıq bolǵanı jalǵan. Kórse qızar «Hár gúldiń iyisi basqa» dewshi jalataylardıń ulıwma insanıylıq biykar qásiyetlerge jat ádetlerdiń jeteginde ketkenligin qaralaydı. Jazıwshı Zulfiyanıń shın muhabbatın Sapargúldiń isenimli niyetlerine qıyanet etken tárizdegi kishkene waqıyadan úlken tálim-tárbiyalıq, ádep-ikramlılıq áhmiyetli máselelerdi kórkemlik penen ashıp beredi.
«Aq basqur» (1977) gúrrińiniń qaharmanı jalǵız ulın urısqa atlandırǵan japakesh ullı ananıń xarakterin, ruwxıy keshirmelerin súwretleydi. Balasınıń jolına mudamı kóz tigip otırǵan ana basqur toqıp otırıp, ulın úylendirip, aqlıq-shawlıq súyedi. Árman etken ana tatlı qıyallarǵa berilip, kino lentasınday birme-bir kóz aldınan ótkerip otıradı.
Ananıń kirpigi ilinbey shıqtı. Kóz aldına kúndey kúlgen kelini, tompań-tompań juwırısqan qara domalaq balalar birme-bir kele beredi.
- Apa, jasıń táwirraqqa barıp qalıptı, endi jumıs islegendi qoya qoysań da bolar edi, - dep kóndirmekshi boladı.
- Qıymıldamay-aq qoysa, ene, ózim jumıs isleymen-ǵoy, - dep qıynaladı kelini.
Endi qılsa eken?
- Kempiy apa eytek aytıp beyshi-ya?
- Maǵan aytıp beyshe, apa? – dep jalbıranadı qara domalaq balalar. Qáne, endi sol kúnlerge tezirek jetkerse?! Kelin túsirip, balasınıń bir basın ekew etse?! ... Jetedi ele, jetedi!
Tezirek basqurın pitkerip taslasa, gúmbirlegen aq otawǵa otırǵızar edi. Tań atsa bolar.
Biraq, basqur tamam bola kelgende balasınan qara xat kelip, arzıw-ármanları shıl-párshe bolǵan intizar ana nálet tamǵası basılǵan urısqa qarǵıslar aytıp, bul jaqtı dúńyanı tárk etedi.
Mine, usınday uzaq tayarlıqlardan keyin, tájiriybe, sheberlik, ámeliy hám teoriyalıq bilimlerge iye bolǵan Keńesbay Allambergenov prozashılıǵımızdıń eń úlken janrı bolǵan roman jazıwǵa bet burdı. Onıń dáliyli retinde avtordıń «Dárbent» dep atalatuǵın tuńǵısh romanın kórsetiw múmkin. Romannıń tiykarında totalitar dáwiriniń óner-kásip mamanların tayarlaw máselesindegi júzegóylikler, ıdırap baratırǵan kásip-texnikalıq mekteplerindegi oqıw hám ulıwma bilimlendiriw sistemasınıń jaǵdayları sóz etiledi. Shıǵarmanıń mazmunı menen tanısqanımızda kásip-óner mektebiniń ishki tartısları, Azat penen Turǵangúldiń shın muhabbatı hám de Azat penen Qalmuratovtıń arasındaǵı konfliktlerge dus bolamız. Roman oǵada ıqsham, oqıwǵa jeńil, kórkem jazılǵanı menen ajıralıp turadı.
Onıń jáne bir romanı «Ómir máwritleri» dep ataladı. Roman adam janınıń psixologiyalıq keyiplerine qurılǵan bolıp, shıǵarma qaharmanlarınıń da, avtordıń da ruwxıy sezimleriniń ósip-óniw, ulǵayıw protsessin ańlatadı.
Jazıwshınıń «Dár`ya tartılǵan jıllar» romanı bir dár`ya emes, usı dár`yanıń tartılıwı, apatshılıqqa sebepshi bolǵan adamlardıń peyiliniń tartılıwı, soǵan bola túrli wayrangershiliklerdiń kelip shıǵıwı tuwralı sóz etiledi.
Dár`yanıń tartılıp, Aral apatshılıǵın keltirip shıǵarǵan daǵdarıstıń baslı deregi barına qanaat etpegen insapsızlardıń tábiyatqa, jámiyetke bolǵan jawızlıqlarınan payda boldı. «Bále-qada jubaylasıp júredi» degendey, búlingen eldi talawshılıq, qosıp jazıw, urı-ǵázzap, korruptsiya, qanxorlıq kúsheyip ketti. Nátiyjede mıń jıllar tariyxına, ruwxıy mádeniyatına, milliy qádiriyatlarına iye bolǵan xalıq bir adam ómirinde ekologiyalıq jaqtan daǵdarısqa ushırap, ruwxıy kámbaǵallasıwına, etnikalıq buzılıwına, genatsitlik jaǵınan jer betinen sıpırılıp ketiwdey apatshılıqqa sazawar boldı.
«Dár`ya tartılǵan jıllar» ómir qarańǵı, qorqınıshlı jaǵdayda ezilip, joq bolıp, insan táǵdiri ayaq astı bolıp, ermekke aylanǵan bir dáwirde usı dár`yanıń boyında óz azabına ózleri quwırılıp atırǵan bir awıldıń girdikarın súwretlewden baslanǵan roman pútkil xalıqlıq siyasiy tús alıp, elimizdiń basına túsken awır aqıbetlerdi real jaǵdayda ashıp beredi.
Romannıń ekinshi kitabı «Hújdan isi» dep atalıp, Jalǵas hám basqa da qaharmanlardıń jınayatshılar ústinen tergew islerin alıp barıp atırǵan xızmetinen baslanadı. Endi ol burınǵı isenimshil, ańgódek Jalǵas emes, zań nızamlılıqları menen tereń qurallanǵan, julǵıshlardı qaralaw islerine qatnasıp, turmıslıq bay tájiriybe toplaǵan haqıyqat yurist sıpatında el-jurttıń táǵdiri, baxtı hám insan iygiligine sheshetuǵın ájayıp bir pútin tulǵaǵa aylandı. Romandaǵı sońǵı waqıyalar qaharmannıń is-háreketleri, xızmetleri aynalasında dawam etedi. Oǵan Dáwletbay Babajanov hám Sırǵagúllerdiń baylıq arttırıw jolındaǵı hiylekerlik qılıqları ashıp taslanadı.
Haqıyqatında da, bul adamlar dúńya ushın at-abıroyın, iymanın, hújdanın, kerek dese, denesin de pulǵa satıp júrgen nákas janlar. Jalǵas Sırǵagúldiń úyinde turǵan kúnler «perishte» kórse joldan shıqpaytuǵın erkek bolama eken dep bársheni óziniń arshınında ólshegen suyıq ayaq hayal mákkarlıq duzaǵına ildirmekshi boladı. Ádebinde bunday «paydasın» bilmeytuǵın erkektiń bolatuǵınlıǵına tańlanıp júretuǵın Sırǵagúl sońında Jalǵastıń kewli tazalıǵına, bir sózli pák insan ekenligine ıshqı ketip, sońında urılardı uslawda járdemlesetuǵın dostına aylanadı.
Sonıń menen qatar, Jalǵas ayıpkerlerdi tawıp, juwapkershilikke tartıw máselelerinde óz aldına udayı etip te qoya bermeydi. Turmıstaǵı shiyelenisip ketken qıyan-kesti quramalı máselelerdi sezgirlik penen kórsetiw, keshirip atırǵan turmısımızdıń qabat-qabat perdeleri artında jasırınıp atırǵan insan ruwxınıń tereń shınrawların ashıwǵa da bilimdanlıq penen qatnas jasap, bul turmıslıq protsesslerdi haqıyqıy súwretlew menen ashılıp otıradı. Romandı oqıǵanımızda, jazıwshı kórkem oydıń ótkirligine, oǵada mazmunlılıǵına hám shayırına bayan etkenligine ıqrar bolamız. Óz jerin, watanlasların janınday súygen jazıwshı onı hár qanday tábiyiy apatlardıń ishki hám sırtqı bálelerden kózdiń qarashıǵınday etip saqlaw ideyası jazıwshı xızmetleriniń tiykarǵı motivlerinen biri boladı.
Keńesbay Allambergenovtıń shıǵarmalarınıń joqarı pazıyletlerinen biri kórkem súwretlew qurallarınan xalıqtıń bay sózlik qorınan sheber paydalana otırıp, tiliniń shireligi, talǵamlı, ıqsham, tartımlı bolıwın eriskenliginde kórinedi. Qaharmanlar xarakterin bir-birinen ajıralıp, daralanıp turıwında tildiń ráńbe-ráńligi, janlı bolıwı shıǵarmalarınıń qunlılıǵın jáne de asırǵan.