Ибрайым Юсупов

NÁJİM DÁWQARAEV
(1905-1953)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Ótken ásirdiń 20-jıllarınan baslap qaraqalpaq ádebiyatında tınımsız islegen hám kóp túrli kórkem sóz iyeleriniń biri Nájim Dáwqaraev. Ol qaraqalpaq poeziyasına, prozasına, dramaturgiyasına hám kórkem awdarmashılıǵına belgili dárejede úles qostı. Al, onıń qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimine qosqan úlesi óz aldına bólek hám belgili bir tóbe.
N.Dáwqaraev 1905-jılı Qońırat qalasında bardamlı adamnıń shańarıǵında dúńyaǵa keledi. Dáslep eski arab jazıwında, keyin ala tazadan ashılǵan mektepte oqıydı. Ol jas waqtınan baslap kórkem sózli adamlardıń hawazına qulaq túredi. «Yusup-Axmet», «Góruǵlı», «Qız Jipek» h.t.b. dástanlardı súyip oqıydı.
20-jıllardıń ortalarında elimizde ǵalaba sawatlandırıw mapazı baslanadı. Eldiń ishinde ádewir sawatlı, bilimge, ilimge qushtar balalardı oqıwǵa jiberiw baslanadı. 1924-jılı sol jaslardıń biri bolıp jas Nájim de Orenburgke oqıwǵa jiberiledi.
Pedagogikalıq institutta oqıp júrip, jáhán progressiv ádebiyat tariyxı menen ádewir dárejede tanısıw múmkinshiligin aladı. Kórkem shıǵarmalardı súyip oqıydı. Sol jılları Orenburgtegi qazaq xalıq bilimlendiriw institutı Almatı qalasına kóshiriledi. Ol sol gezde qazaq jazıwshısı B.Maylinniń «Shuǵanıń esteligi» degen povestin oqıp, shıǵarma jazıwǵa júdá qızıǵıp ketedi. Ózi de eski túsiriw formasında shıǵarma jazıp, birge oqıp atırǵan dostı Ǵaliy Ormanovqa kórsetedi. Ǵ.Ormanov N.Dáwqaraevtıń jazǵan gúrrińin «Jańa mektep» jurnalına aparıp beredi. Sóytip 1929-jılı N.Dáwqaraevtıń usı birinshi gúrrińi sol jurnalda «Kóp kúnlerdiń birewi» degen at penen basılıp shıǵadı. Endi jas Nájim kórkem shıǵarma dóretiwge qunt penen kirisedi. 1930-jılı Qazaq xalıq bilimlendiriw institutın pitkergennen keyin Qostanaydaǵı pedtexnikumda, Uraldaǵı medtexnikumda, institutta qazaq tili ádebiyatınan sabaq beredi. 1934-jılı Qaraqalpaqstanǵa keledi. Endi onıń qalǵan ómiri qaraqalpaq ádebiyatın izertlew, oqıtıw, ádebiyattı shólkemlestiriw isleri menen baylanıslı boldı. İnstitutta kafedra baslıǵı, Qaraqalpaqstan jazıwshılar awqamınıń baslıǵı, kórkem óner boyınsha basqarmasınıń baslıǵı, respublika Mámleketlik teatrınıń direktorı, ilim izertlew institutınıń direktorı wazıypaların atqaradı. Ol usı basshılıq etiw jumısların óziniń dóretiwshilik isi menen teńdey alıp bardı.
Ele 30-jıllardıń ortalarına shekem xalıq arasında júrgen shayırlar Abbaz benen Sadıqtıń Nókiske, ádebiy orayǵa keliwine járdemlesedi. Atı dúńyaǵa belgili tariyxshılar P.İvanov, S.Tolstov, Jdankolar menen dóretiwshilik baylanısta boladı. Qazaqlardıń dańqlı jazıwshısı M.Áwezov penen ózbeklerdiń belgili jazıwshısı M.Aybek hám İ.Sultanovlar menen qırǵızlardıń belgili xalıq shayırı A.Toqambaev penen ázerbayjanlardıń dańqlı shayırı S.Burǵun menen dos bolǵan. Belgili ádebiyatshı alım E.Bertels, tilshi alımlar Dmitriev hám Baskakovlar N.Dáwqaraevtı bilimli ilimpaz sıpatında bahalaǵan.
Ol jergilikli ádebiyatshılardan xalqımızdıń birinshi akademigi M.Nurmuxammedovqa, S.Axmetovqa ustazlıq etken. Ataqlı ádebiyatshılar İ.Saǵitov, Q.Ayımbetov hám O.Kojurovlar menen qálemles dos bolǵan.
N.Dáwqaraev 1946-jılı filologiya ilimleriniń kandidatı, 1951-jılı filologiya ilimleriniń doktorı ilimiy dárejesin alıp, respublikamızdaǵı birinshi ilim doktorı bolǵan. Ol 1953-jılı dóretpesi gúllep turǵan waqıtta 48 jasında qaytıs boladı.