Ибрайым Юсупов

Lirikası. 20-jıllardıń aqırı hám 30-jıllardıń baslarındaǵı A.Begimovtıń qosıqlarınıń ideyalıq-kórkemlik qásiyetleri sol dáwirdegi ádebiyatımızdıń baslawshı janrı bolǵan qaraqalpaq poeziyasınıń ulıwma ózgeshelikleri menen xarakterlenedi. Olar janrı boyınsha siyasiy-jámiyetlik lirikadan ibarat bolıp, tematikası boyınsha elimizdi qayta qurıw, kolxoz qurılısın bekkemlew, sawatsızlıqtı saplastırıw, jańa turmıstıń artıqmashılıqların jırlaw hám basqa da máselelerdi óz ishine qamtıytuǵın edi.
Máselen, 1927-jılı Qızıl-Orda qalasında qazaq tilinde shıǵatuǵın «Jańa mektep» jurnalında járiyalanǵan hám sońınan shayır tárepinen qayta islengen «Muǵallim» qosıǵına eski turmıs penen házirgi turmıstı salıstırıp súwretlew tán boldı.
A.Begimovtıń lirikalıq qosıqlarına zamangóylik qásiyeti tán bolıp, olarda shıǵarmanıń dórelgen dáwiri óziniń real sáwleleniwin tabadı. A.Begimovtıń shıǵarmalarında qaraqalpaq folklorı hám klassikalıq ádebiyatınıń didaktikalıq dástúrleri menen qaraqalpaq poeziyasınıń úgit-násiyatlawshılıq jawıngerlik qásiyetleri birigip, pútkilley jańasha ideyalıq-kórkemlik sapalarǵa ótti.

Jastıń kóbi oqımaǵan,

Sawatsız bop artta qalǵan,
On jıllıqta biziń súren,
Oqımaǵan jas qalmasın!

Bas eginiń paxta bolsın,

Atızǵa suw lıqqa tolsın,
Tegis qalash jábdilessin,
Mine súren usı bolsın!

Usınday áhmiyetli jańalıqlar menen birge A.Begimovtıń 20-30-jıllardaǵı lirikasında geypara kemshilikler de orın aldı. Shayır Mayakovskiy poeziyasınıń ideyalıq baǵdarın bir náwiye ózlestirgeni menen jańasha qosıq qurılısında qosıq dóretiw usılların jeterli dárejede iyeley almadı. Usınıń sebebinen geyde aldıńǵı ideyalar tómen kórkemlikte súwretlenedi. A.Begimovtıń qosıqlarındaǵı uyqaslardıń hálsizligi, ırǵaqlardıń ishki baylanıslarınıń boslıǵı, kóp sózlilik hám pikirdiń gúmiljiligi 30-jıllardaǵı kúndelikli baspa sózde sınǵa alındı.

A.Begimov turmıs haqıyqatlıǵın keńirek planda súwretleytuǵın liro-epikalıq shıǵarmaları menen de («Gúres balası» (1935), «Sápiwra» (1938), «Ana» (1942-1943), «Tuwılǵan jer» (1945), «Ómir» (1951) kitap oqıwshılar jámiyetshiligine keńnen málim boldı. Shayırdıń bul poemaları mazmunı boyınsha xalqımızdıń tariyxındaǵı túrli waqıyalardı óz ishine alıp, kórkemlik dárejesi boyınsha barlıǵı birdey tabıslı bolıp jazıla bermedi.
Máselen, «Gúres balası» poeması qaraqalpaq xalqınıń sana-sezimindegi kútá áhmiyetli burılıs dáwirin súwretlewge arnalsa, jańa jámiyetti ornatıwshı, gúressheń İzbannıń xarakteriniń qáliplesiw hám rawajlanıw protsessi izbe-iz kórsetilmedi. Usınıń sebebinen jawız feodal Dáwlenbay menen «gúres balası» İzban arasındaǵı konflikt óziniń real sheshimin taba almadı yamasa eki qatlam arasındaǵı shiyelenisip kiyatırǵan qarama-qarsılıqlar aqırǵı shegine jetkerilmey qaldı.
A.Begimovtıń liro-epikalıq shıǵarmaları arasında ideyalıq kórkemlik sapası boyınsha jaqsı jazılǵanı «Sápiwra» poeması boldı. Bul shıǵarma ózbek tiline awdarılıp, urıstan burınǵı jılları «Ózbekstan ádebiyatı hám iskusstvosı» jurnalında járiyalandı. Urıstan keyingi dáwirde shayır tárepinen shamalı ózgerisler kirgizilip, bir neshe mártebe qayta basıldı.
Poema ózine tán kompozitsiyalıq qurılısqa iye hám onda ápiwayı qaraqalpaq qızı Sápiwranıń revolyutsiyadan burınǵı ayanıshlı turmısı menen jańa dáwirdegi azat hám baxıtlı ómiri salıstırılıp súwretlenedi.
Sápiwranıń Moskvaǵa barıp, orden hám altın saat penen sıylıqlanıp qaytıwına baǵıshlanıp berilgen toy tek qaharmannıń turmısındaǵı bir burılıs jaǵdayın sáwlelendirip ǵana qoymastan, ulıwma qaraqalpaq diyqanlarınıń ómirindegi bir áhmiyetli waqıyanı da ayqın elesletedi. Sápiwranıń sóylegen sózine kópshiliktiń dıqqat itibar menen qarawı hám onıń qaytıp keliw saltanatınıń kolxozshılardıń quwanıshlı toy-merekesine aynalıwınıń sebepleri de mine usıdan ibarat.
Dáwlen baydıń diyqanı Qarabaydıń Jumabayǵa jollaǵan sálemnamasında qızdıń shekken ruwxıy azapları menen birge súygen jigitinen kútken úmiti xalıq qosıqları úlgisinde kútá sheberlik penen bayanlanadı:

Aq tós ǵazıń qara qusqa jjem boldı,

Aqırında japalaqtan kem boldı,
Ashıǵınńıń jas jigeri qum boldı,
Dep aytqaysań biziń yardı kórgende.

Qıya shólde mingen atıń súrindi,

Japa shegip ókpe, bawırı tilindi,
Bir jamannıń tırnaǵına ilindi,
Dep aytqaysań biziń yardı kórgende.

A.Begimov «Ana» hám «Tuwılǵan jer» atlı poemalarında Ullı Watandarlıq urıs jıllarındaǵı xalqımızdıń qaharmanlıq gúreslerin táriypleydi. Bul eki shıǵarmaǵa ortaq qásiyetler – adamlardıń joqarı patriotlıq sezimlerdi, dushpanǵa sheksiz jek kóriwshilik, xalıqlar arasındaǵı óz-ara haqıyqat mánidegi doslıqtı jırlawdan ibarat.

Kóp janrlılıq A.Begimov dóretiwshiliginiń tiykarǵı ózgesheliklerinen biri boldı. Ol dramaturgiya tarawında «Balıqshılar» (1925), «Qorlıqtan azat» («Qatiyra» 1928-1929), «Bul kim?» (1932), «Tabanlı tartıs» (1932-1933), «Qoyan» (1943), «Tórtew túwel bolsa, tóbedegini aladı» (1947), «Ǵárip-ashıq» (1949-1954), «Bozataw» (1957-1958) usaǵan p`esalardı dóretti.
A.Begimovtıń dramaturgiya janrında bir náwiye tabıslı jazılǵan shıǵarmaları «Qorlıqtan azat» hám «Ǵárip-ashıq» dramaları boldı hám bul p`esalar urıstan keyingi ádebiy almanax (1948-jıl, 6-kitap, 137-177-betler), «Qaraqalpaqstan ádebiyatı hám iskusstvosı» (házirgi «Ámiwdár`ya») jurnalı (1956-jıl №5, 20-50-betler), «Tańlamalı shıǵarmalar jıynaǵı»nda (Nókis, 1957-jıl, 165-207, 243-306-betler) bir neshe mártebe járiyalandı. A.Begimovtıń «Ǵárip-ashıq» draması Qaraqalpaqstan mámleketlik teatrında qoyılıw menen birge ol respublikamızdan tısqarı jerlerde de keńnen málim boldı.
A.Begimovtıń «Qorlıqtan azat» p`esasınıń mazmunı 1914-1918-jıllar arasındaǵı qaraqalpaq xalqınıń turmısın óz ishine aladı. Dramadaǵı waqıyalar kútá ápiwayı epizodlardan baslanıp, olar kem-kemnen keskin tús aladı.
«Qorlıqtan azat» dramasında qaraqalpaq baylarınıń jawızlıǵı hám sıqmarlıǵı, mola-iyshanlardıń buzaqılıǵı hám eki júzliligi isenimli súwretlengen. Sonday-aq, A.Begimovtıń bul p`esasında Atajan, Qatiyra, Jumabay usaǵan unamlı qaharmanlardıń oy-sezimleri, olardıń xarakteriniń qáliplesiwi turmıs waqıyalarına baylanıslı durıs ashılǵan. Ásirese, Qatiyra menen Jumabaydıń Dáwlen baydıń qolında kórgen azap-aqıretleri, eki jetim balanıń bir-birine miyirmanlıǵı, klasslıq teńsizliklerge narazılıǵınıń oyanıwı turmıs haqıyqatlıǵına sáykes sáwlelengen.
Jazıwshınıń kólemi jaǵınan ádewir úlken prozalıq shıǵarması «Dáslepki adım» gúrrińi boldı, ol óz dáwirinde baspa sózde «Tolqında» degen romannan úzindi sıpatında járiyalandı. A.Begimovtıń bul shıǵarmasında qaraqalpaq xalqınıń 1916-jılǵı milliy-azatlıq gúresin, márdikarǵa adam alıwǵa baylanıslı payda bolǵan xalıq kóterilisin súwretleydi. Narazı bolǵan diyqanlar aq patshanıń buyrıǵın orınlawdan bas tartadı, bolıstı ayawsız jazalaydı, al pristav Mikeljanyants penen onıń hayalın óltiredi, hár qıylı hújjetlerdi otqa jaǵadı. Biraq bul kóterilis bastırıladı hám gúrrińniń bas qaharmanları Sáyeke, Jumabay tutqınǵa alınadı. Usıǵan qaramastan olarda óz isiniń haqlıǵına, azatlıqqa shıǵıwına isenim tolıq saqlanıp qaladı.