Ибрайым Юсупов

Poeziyası. Frantsuz xalqınıń ullı aktyorı Jan Geben: «Adam balası ekige bólinedi, birewi birden adam bolıp ketedi, ekinshisi ómirinshe bala bolıp qaladı. Men ekinshisi bolıp qaldım. Adam bala gezinde hámme nársege qızıǵadı. Ol aktyor da bolǵısı keledi, kinoda da oynaǵısı keledi, shayır, xudojnik, kompozitor, lyotchik bolǵısı da keledi. Men azǵantay bolsa da bárin de bolıp úlgerdim», - degen edi. Usıǵan uqsas Shawdırbay jaslıqtaǵı ármanların quwalap palwan da, shofyor da, shayır da, jazıwshı da boldı. Bul uqıpları birin-biri bayıtıp, toltırıp bardı, Ásirese, poeziya menen prozalıq dóretpeleri onı pútkil elge tanıttı.
Toplamǵa kirgen «Jaz keldi», «Qar» qosıqlarında ana tábiyattıń ruwxıy kelbeti jaynap turadı. Ásirese, jaz, gúz, qıs pasıllarınıń ózine tán ózgesheliklerin máwsimge tán xarakterli úlgileri arqalı súwretlep beredi. Hár máháldiń kelbeti tábiyatqa ózgeshe kórkem tús baǵıshlawı adamnıń júregine ráhátli payız beriwshi belgileri tuwralı bala oyı menen juwmaq shıǵaradı:
Taǵı biziń ellerge,
Altın jaz keldi,
Dár`yalarǵa, kóllerge,
Qashshan ǵaz keldi.

Móldir kóldiń boyında,

Qarmaq salamız,
Jasıl maysa qoynınan,
Gúller alamız.

Sh.Seytov jadıraǵan jazdıń sawlatın táriyplew menen altın gúzdiń baylıǵın arttırǵan, xalqımızdıń dasturxanın bezewshi túrli jemislerdi jaratıp, diyqan qırmanın tastırǵan jańa jerler ashıp, eldi toq turmıslı etip atırǵan adamlardı maqtanısh etedi.

Xoshlastı da altın jaz,

Alısqa ketti,
Qaldırmastan tırna-ǵaz,
Bárin áketti.
Aq mamıqqa iydirdi,
Paxta paqalın.

Sh.Seytov hár máwsimniń ózine tán tákirarlanbas qásiyetlerin balalardıń diydine say túrli usıllar menen pákize súwretlep beredi. Gúzden keyin qáhárli qıs keletuǵınlıǵın, onda balalar shıyraq, shaqqan, ruwxı bálent bolıp júretuǵınlıǵın aytadı. Sebebi, qıs aylarında balanıń oynaytuǵın oyını kóp, onı qarsı alıwdaǵı isleytuǵın jumısları da az emes. Sonlıqtan Qar baba, Yolka, Shana, Asay-masay oyınlarına qatnasıw hár bir balanıń arzıw-ármanı bolıp tabıladı. Shayır balalardıń bul quwanıshın «Qar» qosıǵı arqalı qıs pasılın óziniń pútin gózzallıǵı menen sızıp beredi.

Qar, qar qapalaq,

Kóp jawsań da japalap,
Úrginińnen qorıqpaymız,
Qashpaymız da apalap,
Qayta artıp taslaymız,
Artpaǵansha baspaymız…

Sh.Seytovtıń tirishilik haqqında jazǵan qosıqları balalardıń diydine qonımlı, ıqsham, tili ráwan, qapiyaları uyqasımlı bolıp, haywanat dúńyası, ósimliklerdiń ózine tán ósiw, ulǵayıw qásiyetlerin tawıp, kishkentaylardıń oǵan bolǵan ıqlasın kúsheytip, olar haqqındaǵı túsiniklerin keńeytip baradı.

Bunı «Tay» atlı qosıǵında jáne de aydınlastıradı:

Tay, tay, tay eken,

Tayǵa jaylaw jay eken,
Shapqılasqan taylarǵa,
Awılımız bay eken.
Taylar házir taǵasız,
Ósse taǵı qaǵamız,
Qanazat at bolǵansha,
Álpeshleymiz, baǵamız.

Shayır balalardıń miynetke bolǵan muhabbatın kúsheytiw ushın olardıń diydine jaqın, yadlawına qolay kórkem usıllar tabıw ushın mudamı izlenedi. Onıń mısalın shayırdıń «Tırnalar» qosıǵında anıq kóremiz:

Háy, tırnalar, tırnalar,

Qayda ushıp barasız?
Qısta qorqıp ol jerge,
Kárwan tartqan bolsańız,
Suwıq túsip kóllerge,
Muzday suwǵa tońsańız,
Uya isleyik qonsańız.

Balanıń tábiyat qubılısları menen álwan sırlarına tez túsinip alǵanınsha asıǵıwları menen olardıń jasaw tárizine bolǵan ayanıshı menen pármanashılıq qásiyetlerin balanıń túsiniginde bere bilgen. Kishkene qaharman pikirin jalǵastırıp:

Qonbasańız egerde,

Ele bárin bilesiz?
Bunday eldi hesh jerde,
Taba almay ele siz,
Taǵı aynalıp kelesiz! –

dep ósken úlkesiniń teńizi, kóli, dár`yalarǵa bay, órisi malǵa jay, toǵayı ańǵa qolay, baw-baqshalı egiske bay, bunday eldi taba almay aynalıp kelesiz, - dep maqtanısh etedi. Bunıń astırında Watan degen muqaddes kiyeli zattıń turǵanlıǵın bala tili menen tuwǵan elge degen muhabbatın tuw etip kóteredi. Balanıń erte jaslarınan baslap-aq, Watannıń hár bir giyasın kózdiń qarashıǵınday etip saqlawǵa, olardı óz miyneti menen paydalı isi menen qorǵawǵa, el baylıǵın arttırıwǵa, solay etip Watan aldındaǵı minnetin aqlaw ushın bel baylawǵa úndeydi. Bundaǵı baslı maqset balanı kútá erte jaslarınan baslap miynet etiwge kóndiriwge, miynettiń qádirine jetiwge, miynet súyiwshilikke, ata-analarǵa, ózinen úlkenlerge járdem beriwge ádetlendiriwden ibarat. Sonıń menen birge, geypara balalardaǵı ushırasatuǵın unamsız qásiyetlerdi satiralıq qatarlar menen kúlkige aladı. Bunda «Ókpelewdiń kesiri» atlı qosıǵında orınsız ókpeleytuǵın Sapar degen qıńır balanıń bılayınsha támbisin beredi:

Kópshilikten bóp-bólek,

Asın ishpey ókpelep…
Pıshıq keldi «pısh» dedi…
İshti astı bas salıp,
Sapar kórip qaldı da,
Átóshkirdi aldı da,
Pıshıq betke zıńǵıttı,
Pıshıq dárhal «zıp» etti,
Ókpesiniń esesi,
Sındı onıń kesesi.

Ókpeshil Sapardı jaramas qılıqları ushın qısqıǵa alıp, oqıwshınıń kóz aldında jazasın berip, tuwrı jolǵa saladı hám balalardı bunday ádetten uyalıwǵa shaqıradı. Shayır ınjıq, jámiyetlik iske aralaspaytuǵın, paydalı miynetten qashatuǵın, sıltaw izlewshi balalardı teperish, isker bolıwǵa ádetlendiredi.

Sh.Seytov bárqulla izleniwshi, jańa nárseni tabıwshı shayır, ol balalardıń jan dúńyasın, tilek hám úmitlerin tereń biliwge, seziwge umtıladı.
Kórkem dóretpe balanıń sanasın rawajlandırıw menen birge, onıń til baylıǵın ósiredi, sózlik qorın bayıtıp, kórkem sóylewin párawan jolǵa saladı, estetikalıq talǵamın kúsheytip, ádep-ikramlılıqqa tárbiyalap, xarakteriniń qáliplesiwine járdem beredi. Shayırdıń qosıqları bul jaǵınan balalardı ózine tartıp, kitap súyiwshilikke, oqıwǵa degen ıqlasın kúsheytiwge, kitap oqıw hár bir balanıń ádiwli pazıyleti bolıwǵa shaqırıwshı qosıqları menen jaslardıń muhabbatına iye bolıwǵa erisedi.
Bul qosıqlardıń qaraqalpaq balalar ádebiyatında tutqan ornı ayrıqsha áhmiyetke iye. Dáslep poeziya ónerin balalıqqa arnaǵan shayır dáwir ótken sayın ómirge degen realistlik oyları kúsheyip, dóretiwshilik uqıbı jetilisip bardı. Endi ana Watan, muqaddes topıraq házireti insan túsinigin bórttirmeli asıra siltewlerden góre, onı óz gózzallıǵında, haqıyqatlıǵında, qarama-qarsılıǵında hám onı payda etken derekleri menen tosqınlıqların qosa táriyplewge ótti. Zamanlaslarınıń júrek tuyǵıların, ómirge bolǵan qushtarlıǵın kórkem izertlewshi sıpatında qabızına kirip, qálemine ilingen oylarınıń anatomiyasın shın mánisinde ashıp beriwge arnadı. Usı baǵdarda dóretpeleriniń poetikalıq mazmunın tereńlestirip, estetikalıq talǵamın bayıttı. «Soqpaǵım meniń, qaydasań», «Tawlardan saza», «Jollar» sıyaqlı qosıq hám poemalarınıń jıynaqları usı jaǵınan shayırdıń dóretiwshiligindegi alǵa taslanǵan keń qádemleri boldı. Olarda el-jurt aldındaǵı sheshimin kútip turǵan ótkir qıyan kesti máselelerdi óz kórinisinde zamanlaslarınıń júregindegi dárti, álemin bar hawazı menen ǵujırlanıp jańǵırtıwǵa umtıldı. Dóretiwshilik diapozonı Watan degen túsiniginen de shetke shıǵıp, álemde paraxatshılıq, doslıq, insap, iyman, júregine jaqsılıq beriwdi tiledi.
Ásirese, jaslıǵın urıs urlaǵan shayır «Hár bir qosıǵında urıs sarsıǵı» qosıǵında ózi qatarlı jaslardıń da áke qayǵısı menen aǵa saǵınıshınan ruwxıy jaraqatlanǵanlıǵın aytıp, olardıń hár biriniń ruwxıy jaqtan urıs mayıbı ekenligin kórsetedi.

«Urıs mayıbı» dep bizdi de atań,

«Urıs lawazımǵa» qılmań tarshılıq!
Qashshan mayıp soldat turdı qatarǵa,
Bizden jazılmaydı urıs sarsıǵı!

Xalıqtıń basına túsken qara túnler, azap-aqıretler, ayralıq-joǵaltıw, kútiw, saǵınıshlar Watan ushın qurban bolǵanlardıń janı ketse, ardaqlı analar menen súyikli yarlarınan ayırıwı, júreklerin para-parra etip, máńgi shıpası joq keselge aylandırıp ketti. Lirik qaharman shayır «Mástan mama» atlı qosıǵında tıldaǵı urıs mayıbına dártin jáne de jalǵastıradı:

«Mástan mama!»… demeń! –

Mástan emes edi, shoq dilbar edi,
Shahla kózli edi, shashları súmbil,
Arzıwlasına ol ahıw-zar edi,
Mágar, yardı súyseń, sóytip súye bil!
Qırıq jıl izin «iyiskep» opadarınıń,
Búkir bolıp pitti qáddi-dalları,
Biyperzent qaqbas! dep qılmań qustanı,

Ana bola almadı bunda ne ayıp?!

Siynesin sormadı bir ul náreste,
Posh-posh! Joldı ashıń! Hawlıqpań hasla!
Mástan emes-ǵo bul!!!
… Shoq dilbar edi!...
… Háy tentek! Zıńǵıtpa! –
Tasıńdı tasla!!! –
… Mehir-muhabbatqa ahıw-zar edi…

Qosıqtıń sońında qanlı maydanda bombalar jarılıp, qattı seskeniwden júrekleri ayırılıp atırǵanday ıshqınǵan keyip qayǵı álemli máńgi jaraqattı jurttıń esine qayta salıp, filosofiyalıq máni menen urısqa ǵarǵıs oǵın jawdıradı.

Zamanlaslarınıń ómir tájiriybesinen toplaǵan sezim tolǵanısları, oyları, qáliplesip atırǵan xarakteri, kóz-qarasları barlıǵı shayırdıń júreginde tınımsız rawajlanadı. Sonlıqtan da, shayırdıń dóretpeleri ómirdiń oǵan bergen buyrıǵınday júrek hámiri menen tolısıp kórkem haqıyqatlıq jır bolıp jarıqqa shıǵadı.
Ǵárezsizlikke eriskenge shekemgi 80-jıllar jazılǵan qosıqları 60-70-jıllardaǵı qosıqlarınday sút bulaǵın tastırıp atırǵan sawınshı, jobaların 2-3 ese artıq orınlap atırǵan paxtakesh, salıkesh, sharwalar emes, kerisinshe, xalıqtıń mashaqatlı kún kórisi, Aral apatshılıǵı, Watan hám millet haqqındaǵı qayǵırıw, adamlardıń miyrim-shápáátsiz bolıp baratırǵanına kúyiniw hám keleshek ushın pidayılıq bul dárejedegi lirikalıq qaharmanlarınıń háreketlerine tán belgileri boldı. Járiyalılıq hám qayta qurıw dáwirinde jámiyette pikirdi ashıq aytıw.yu jańa payda bola baslaǵan waqıttaǵı shayır júregindegi zaman gárdishine, adamlardıń arzıw-halına ashınıw, olarǵa mádet bolıw niyeti kúsheyip, «Hár bir qosıǵında urıs sarsıǵı», «Mıń táshwishli bir dúńya», «Ómir dápterindegi avtoportret», «Góristandaǵı gúbirliler» atlı qosıqlar dúrkinin hám «Qıyal atawı» poemaların dóretti.
Bul qosıqlarda shayır hújdan hám adamgershiliktiń ayaq astı bolıwı, insannıń qádirsizleniwi, ádalat dep atalıwshı muqaddes zattıń quwdalanıwı, haqıyqatlıqtıń mazaq etiliwi sıyaqlı ruwxıy azǵınlıqlarǵa qarsı keleshekke úmit, insanlıq, erjetkenlik, páklik hám Watan súyiwshiliktey joqarı qádiriyattı alǵa qoyadı:

Qayırlı jıllar hám qayǵılı jıllar kóp,

Esabın kim biler ayralıqlardıń?!
Ótmishti eslesem «qatal» boldı dep
Mártligin súyemen qaysar jaslardıń!
Ráwshan bolajaq bıyıldan jarın,
İnsaniyat jıl-jıldan hasıl bolajaq,
Ássalam arzıwlı altın tańlarım,
Pasıllar ilahıy pasıl bolajaq…