Ибрайым Юсупов

«Bahadır» dástanı. Sońǵı jıllardaǵı pútkil qaraqalpaq poeziyasınıń mártebesin biyik kótergen «Bahadır» dástanı – Abbaz Dabılovtıń kóp jıllıq poetikalıq izleniwshiliginiń juwmaǵı, tolısqan shayırlıq talantınıń jemisi bolıp tabıladı.
Dástannıń teması 1910-1915-jıllardaǵı qaraqalpaq awılındaǵı jaǵday, eziwshiler menen eziliwshiler arasındaǵı qarama-qarsılıqlar hám teńsizlik, jarlılardıń óz huqıqı ushın bas bostanlıǵı, óz muhabbatı ushın alıp barǵan gúreslerinen ibarat. Dástandaǵı barlıq waqıyalardıń orayı – Arıslan bolıp esaplanadı. Ol ákesinen on tórt jasında jetim qaladı, turmıs jolın taba almaydı, waqtın bir neshe jıllar asıq oynap, bosqa ótkeredi. Biraq, bul onıń anası Shınargúlge qattı batadı, ne islew kerek, ana sol haqqında oylap, balasın durıs jolǵa baǵdarlaydı.

Úyińde asıń bolmasa,

Minerge atıń bolmasa,
Bererge nanıń bolmasa,
Elde qalay júre alaman.

Ata kásibinde mal baqpay,

Ya elden bir aǵa tappay,
Abıroyıńdı sóytip jappay,
Sen qalay kún kóre alasań.

Arıslan Azattıń járdemi menen turmıs qurıw jolın úyrenedi, jaqsı-jamandı pámley baslaydı, dos-dushpannıń kim ekenligin biledi. Avtor Arıslannıń jolın anıq sáwlelendiredi, oǵan tereń súyiwshiligi bayqalıp otıradı. Arıslannıń sıpatlaması arqalı alǵır, márt, bir sózli, óz waqtında aldıńǵı qatarlı qaraqalpaq jigitiniń sıpatın jasamaqshı bolǵanlıǵı kórinedi hám shayırdıń bul niyeti bir qansha sátli shıqqan dep oylawǵa boladı. Ol batır jigit, Arıslan ózin tanıstırǵanda «ishim – tútin, sırtım - pútin» dep bayanlaydı. Shayır usınday obrazlı pikirler menen onıń turmıs jolın, keypin súwretlep beredi. Arıslan qıyın turmıstan qutılıwdıń jolın oylaydı. Jámiyette óz ornın tabıwdı qáleydi. Ádillik izlegen Arıslan nasaq sózge, xorlıqqa duwshaker boladı, qız alıwǵa mal tappaydı.

Arıslan tulǵası hám basqa da qatnasıwshılar sıpatı dástanda qaraqalpaq xalqınıń eski dástanlarınıń dástúrlerin paydalanıw arqalı jasalǵanın kóremiz. Arıslandı súwretlewde avtor xalıqtıń uǵımındaǵı batır jigitlerdiń taypasına kóz tigedi. Ol – palwan, qara kúsh iyesi hám aqıllı, barlıq jaǵı jup túsken, xalıq ańsaǵan múltiksiz jigit. Onıń gúreske túsip, ózin sınawı, Artıqtan Shaybas gúrendi tartıp alıp miniwi, durısında eposlıq shıǵarmalardıń usılı menen uqsas keledi. Sóytip shayır xalıq dástanlarınıń úlgisinen sheber paydalanıw arqalı óz waqtınıń haqıyqıy tulǵasın dóretti.
Dástandaǵı unamlı qaharmanlardıń arasında Qırmızıǵa úlken orın tiyisli. Ol shıǵarmadaǵı waqıyalardıń rawajlanıwında belgili orın iyeleydi. Qırmızı sol teńsizlik zamanda-aq óziniń bostanlıǵın, erkinligin ańsaǵan qız. Ol ózin malǵa satpaqshı bolǵan ákesine sóz benen qarsı shıǵadı, narazılıq bildiredi, biraqta aytqanı bolmaǵan Qırmızı Arıslan menen kewil qosadı. Demek, Qırmızı burınǵı tártip boyınsha mal bergenniń jeteginde kete beretuǵın qızlardan emes, al kewli ashıq, qálegen adamına umtıladı. Shayır Qırmızınıń tulǵasın beriwge ne bir kórkem sóz kestelerin tabadı, Qırmızı tek shıraylı bolıp qalmastan, aqıl-oylı, parasatlı adam sıpatında tanıladı.
Qırmızınıń mineziniń ashılatuǵın bir jeri – onı ayttırıp kelgennen keyin aǵasınıń kelisim bergenin esitip (Tájimbet óziniń qızın on bes ógiz, on sıyır, on eki qoshqar, bes qozıǵı satadı), qız atasına qarap: «baydıń malına qaraǵansha, qızıńnıń qalay kún kóretuǵın halına qarasańo», - deydi.
Ákesi qızınıń jaǵdayına qaramaydı, malǵa qızıǵadı, qız astarlap turıp, aljasqan ákege bılay dep tolǵaydı: «hárreniń palı bolǵanı menen óziniń záhári boladı» dep awır táǵdirine nalısh etedi.
«Bahadır» dástanında qatnasıwshı qaharmanlar kóp, olardıń qaysısı bolmasın, óziniń bir belgisi menen este qaladı. Jarlılıqtan jarımaǵan Allańǵor, ótkir tili tirisheń Shınargúl, jaslardı bir-birine jolıqtırıwda ayrıqsha orın tutqan qız jeńgesi Dúrdana, joldaslıqqa sadıq jigit Azat yamasa usı qusaǵan tolıp atırǵan qaharmanlar avtordıń sheber qálemine ilinip ǵana qoymastan, salmaqlı tulǵa sıpatında tanıladı.
Dástannıń unamlı qaharmanları óziniń xalıqlıq belgileri menen sıpatlanadı: bul olardıń bir-birine pana bolıwı, qısılǵanda járdem etip, dushpanǵa hiyle qollanıwı, jetim-jesir Shınargúl Arıslanǵa qorǵan bolıwı ulıwma xalıqqa tán adamgershilik belgileri bolıp tabıladı. Mısalı, jarlı Allańǵor dúńyadan qayttı. «Sıpırasında bolmasa, shanashında unı joq» Shınargúlge xalıq jıynalıp járdem etedi, Allańǵordı jerleydi.
A.Dabılovtıń dástanında jasalǵan unamsız adamlar oqıwshıǵa tereń tásir etedi. Eki adamnıń arasına ot taslap jawlastırıwshı Shaqmaq kempir, maqtanshaq bay balası Artıq sıpatlamaları shayırdıń úlken sheberligi bolıp tabıladı. Artıq – maqtanshaq, dúńya-maldıń puwına semirgen, quwıs gewde, qızdıń, onıń jeńgesi Dúrdananıń aldaǵanına erip, astındaǵı atın beredi, ol natıq, qızdıń betine tike qaray almaydı, aytar sózin bilmeydi, biraqta «awzı qıysıq bolsa da, baydıń ulı sóylesin» degen zamanda onıń aytqanı bolıp, degeni islenedi. Al, Shaqmaq kempir dástanlardaǵı jádigóy kempirdiń taypasında kózge túsedi.
Joqarıda aytqanımızday-aq, «Bahadır» dástanınıń tiliniń kórkemligi kúshli. Xalıq poeziyasına tán lirizm, aforizm, naqıl-maqallar dástanda júdá kóp, olar orınlı keltiriledi: «Birlik penen el boladı, kóp túkirse kól boladı», «Maqul sózge mal móńireydi», «Pıshıq penen quda bolsań, tıshqan menen toy qılar», «Arıq maldı asırasań, soyǵan waqta úydiń ishin may eter, namıssızǵa nandı berip saqlasań, toyǵan waqta awzı-murnıńdı qan eter» h.t.b. óz ornında alınıp, shıǵarmada adamlardıń minezin ashıwǵa járdem etedi.
Dástan tiykarınan 7-8-11 hám 15 buwınlı qaraqalpaq poeziyasınıń úlgisinde hám jır, taqmaq formasında ritmlik proza menen jazılǵan. Ritmlik proza úlgisi bir waqıyadan ekinshisine ótiw ushın qollanıladı. Al, sol ritmlik proza arqalı geyde adam tulǵaları sheber juplastırıp ta beriledi:

Hár jerge jetetuǵın sozǵan qolı,

Tolıbay degen bar edi.

h.t.b.
Bul shıǵarmanıń tilin sóylew tiline jaqınlastıradı. Bir túrli ritmlik aǵım menen oqıladı:

Bir balası bar edi,

Óttey úpik sarı edi,
Ózi jılan qabırǵa,
Jáne serke jan edi,
Bay balası demeseń,
Áytewir tiri jan edi.

Avtordıń mol turmıslıq tájiriybesinen gúwalıq beretuǵın aforizmler shıǵarmaǵa jaqsı kórkemlik beredi. Bular avtordıń xalıq poeziyası menen klassik ádebiyatınan jaqsı úyrengenligin dáliylleydi:

Miynet penen ot jaqpaǵan,

As, nannıń qádirin bilmes…
Malı-dúńyasın giznegen,
Ózin maqtap kóp sóylegen,
Biytanıs jerdi gezbegen,
Miymannıń qádirin bilmes…
Óz qolı menen jıymaǵan,
Dúńyanıń qádirin bilmes…
Shúlliklep aǵash gertpegen,
Qolı menen kógertpegen,
Miyweniń qádirin bilmes…
Baha bermey aq-qaraǵa,
Túspey qarańǵı jıraǵa,
Mútáj bolmay tas shıraǵa,
Gáwhardıń qádirin bilmes.

Shayırdıń kórkemlew quralları óziniń milliy sıpatı, ózinshelligi, qonımlı uyqaslıǵı menen qaraqalpaq turmısına tán jaǵdaylardan alınǵanlıǵı menen ayırılıp turadı. Mısalı, Shınargúl óziniń qayǵılı ómirin bılayınsha bayanlaydı:

On segizde, on toǵızda qosılıp,

Shırmawıqtay shıyratılıp esilip,
Bir qayǵısız jata almadıq kósilip,
At basınday árman etti qostarım.

«Shırmawıqtay shırmatılıp esiliw», «at basınday árman» qaraqalpaq xalqınıń turmıs tirishiligi ushın tán salıstırıwlar bolıp tabıladı. Shıǵarmada kóplep tabılatuǵın «nátiyjem joq qıraw urǵan qırmanday», «jańa óspirim náwbáhár, talshıbıqtay buralasań», «gúze moyın, tandır bas» degenlerde joqarıdaǵıday shayırdıń súwretlep otırǵan máselesine tereń sır salıp qaralǵanlıǵınan kelip shıqqan kórkemlew quralları bolıp tabıladı. «Bahadır» óziniń til kórkemligi jaǵınan qaraqalpaq poeziyasındaǵı óz aldına bir tóbe shıǵarma.