Ибрайым Юсупов

ABBAZ DABILOV
(1898-1970)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Qaraqalpaq xalıq shayırı İ.Yusupovtıń «Abbaz shayırǵa Ukrainadan xat» degen qosıǵında mınaday qatarlar bar:

Sen bir tarlan túlep ushqan tawdaǵı,

Biz palapan qonaqlaǵan jardaǵı,
Qaraqalpaqtıń sen búgingi Berdaǵı,
Qáytip «sóz marjanın termedim» derseń.

Avtor tujırımlı qatarlar menen Abbazdıń barlıq dóretpesin jaqsı sıpatlaǵan. Haqıyqatında da, ol óziniń sapalı shıǵarmalarında qaraqalpaq xalqınıń turmısın keńnen sáwlelendirgen. Talantlı xalıq shayırı Abbaz Dabılov respublikamızdıń oqıwshılar jámiyetshiligine jaqsı tanılǵan shayır. Shayırdıń poeziyasında oqıwshını ózine erksiz tartatuǵın lirizm, xalıq poeziyasınıń ruwxındaǵı sheberlik penen jasalǵan aforizmlerge tolı tereń oyshıl shıǵarmalar kóplep ushırasadı, xalıqtıń til baylıǵın shayırlıq tájiriybesi arqalı tereń ózlestirgen Abbaz Dabılovtıń shıǵarmaları oqıwshılardıń oy-ármanın qozǵaydı, waqıttıń eń áhmiyetli máselelerine qaratıladı. Qaraqalpaqstannıń qaysı rayonı, qaysı awılında bolmasın, onıń atı úlken húrmet penen tilge alınadı. Onıń shıǵarmaları tuwısqan xalıqlar arasında da keń taralǵan.

Qaraqalpaq folklorı, klassik poeziya menen tuwısqan xalıqlardıń belgili shayırlarınıń dástúrlerin dawam etken shayır «Bahadır» dástanın dóretti. Bul shıǵarmada ol original sóz sheberi sıpatında tanıldı.
Abbaz Dabılov 1898-jılı Taxtakópirdiń «Qara oy» awılında tuwılǵan. 1906-jılı shayırdıń ákesi bir qansha sebepler menen otırǵan jerinen kóship, qońsı Shımbay rayonınıń qaramaǵına keledi. Abbaz Dabılov eń dáslep diniy mektepte eskishe oqıp sawat ashadı, keyin Qaraqum iyshannıń medresesinde oqıwǵa múmkinshilik tabadı. 1907-jılı ákesi ólip, oqıwdı dawam ettire almaydı. Úy-ishiniń jaǵdayı awırlasıp, endi ol óz aǵayinlerine kelip panalaydı. Biraq bul jerde oylaǵanınday bolıp shıqpadı, «palapan basına, turımtay tusına» degendey jas Abbaz shet jerlerge talap izlep ketedi. Ol jerlerde baylardıń eginin oradı, paxtasın teredi, kúnlikshilik xızmetin etedi. Sonnan 1914-jılı Qaraqalpaqstanǵa kóship keledi, awıl arasında baylardıń malın baǵadı.
Abbazdıń tuwǵan aǵası Hámzeniń azlap qosıq jazatuǵın uqıbı bolǵan. Onıń ústine ol qıssaxan da eken. Bul jaǵday Abbaz Dabılovqa kúshli tásir etip, ol aǵasınıń jazǵan qosıqların yadlap alatuǵın bolǵan. Sóytip, Abbaz óz awılında jazda islep, qıs kúnleri el arasında qıssa oqıp kúneltedi, xalıqtıń turmısı menen tanısadı, ashshı-dushshınıń dámin tatadı. Bul jaǵday A.Dabılovtıń shayırlıq óneriniń payda bolıwına sebepshi boladı, ol endi shıntlap qosıq jazıw menen onı jora-joldaslarına oqıp beriw menen shuǵıllanadı. Ol el arasına keńnen taralǵan dástanlardı oqıydı. «Góruǵlı», «Qız Jipek», «Ǵárip-ashıq» sıyaqlı shıǵarmalardı Abbaz yadqa aytatuǵın da bolǵan. A.Dabılov: «qıssa oqıw ónerin Qáwender baladan úyrendim, meniń shayırlıq ónerim qıssa oqıwdan baslandı» deydi. Abbaz jıraw, baqsılardıń izine erip te biraz waqıt júredi, olardıń jaqsı, kewilge unaǵan sózlerin yadlap alıp, óziniń kóp qatnaytuǵın mákanı – qız-jigit otırıspalarında aytıp beretuǵın bolǵan. Sonıń menen Abbaz ózi de qosıq jazıw menen shuǵıllanadı, xalıqtıń bay awızeki dóretpesin úyrenedi, klassik shayırlardıń shıǵarmaların yadlaydı.
Qaraqalpaqstanda kolxozlasıw is qolǵa alınıwı menen A.Dabılov basqa da qaraqalpaq shayırları sıyaqlı qaraqalpaq miynetkeshlerin kolxozǵa kiriwge shaqıradı. Shayırdıń «Artel bolıp uyımlasıń» qosıǵı jazıldı. A.Dabılov jańa qurılıp atırǵan kolxozǵa kiredi, bir qansha waqıt kolxozda basqarma baslıǵı bolıp isleydi.
1938-1939-jıllar onıń dóretpesiniń ádewir ósken waqtı boldı. Qaraqalpaqstan húkimeti onı Tórtkúlge shaqırıp aldıradı, ol birotala ádebiy is penen shuǵıllanadı. Óziniń «Jalqaw hayyar», «Udarnikler» qosıǵın jazadı. Qaraqalpaq shayırları menen ol Tashkent, Moskva qalalarında boldı, ullı ózgerislerdi kórdi.
Qaraqalpaq poeziyasında úlken orın iyelegen shayırdıń shıǵarmaları biziń xalqımızdıń tariyxı menen gúresleri menen bekkem baylanısqan. Onıń qaraqalpaq poeziyasında tutqan ornın joqarı bahalap, oǵan «Qaraqalpaqstan xalıq shayır», «Ózbekstan xalıq jırshısı» degen húrmetli ataqlar berildi. Poeziyamızdıń úlken dóretiwshilik baylıǵı esaplanatuǵın «Bahadır» dástanı ushın ol respublikalıq Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı boldı.
A.Dabılov 1970-jılı qaytıs boldı.