Ибрайым Юсупов

Abbazdıń lirikası. Abbazdıń haqıyqat shayır sıpatında tanılıwı, onıń dáwirdiń jańalıǵın súwretlewshi lirikasına baylanıslı. Shayırdıń lirikasınıń tematikası elimizdegi bolıp atırǵan jańalıqlardan ibarat.
Shayır jańa turmıstı súwretleydi:

Asqar-asqar tawdan asıp,

Sáwirledim kewlim tasıp,
Tabanımdı tegis basıp,
Qurshı qandı ayaǵımnıń,
Alındı xalıqtıń tumaǵası,
Pitti maqset muddası,
Ashılıp ketti saǵası,
Aydın shalqar bulaǵımnıń,
Xalqım qaraqalpaq edi,
Kóp ezilip sharshap edi,
Shóllep qalǵan bir baǵ edi,
Suwı jetti bul baǵımnıń.

Joqarıda keltirilgen mısalda qosıqtıń qurılısı jaǵınan aytarlıqtay jańalıq kórinbegeni menen pikirdi kórkemlep beriwde, shayırdıń teńewleri menen salıstırıwlarında utımlı shıqqan qatarlardı atamay ótiw múmkin emes. Qosıq qatarları aforizmlik sıpatta keledi, aytajaq pikir tábiyiy túrde uyqasqa túsken.

Ullı Watandarlıq urıs dáwirindegi Abbaz shayırdıń dóretpeleri jetiskenligi menen kózge túsedi. Eń áhmiyetlisi, shayırdıń shıǵarmalarınıń xalıqlıq tárepi kúsheydi. Talantlı shayır dushpannıń haywanshılıqların áshkara etti, biziń jeńisimizge bekkem isenim bildirdi, tıldaǵı kórilmegen miynettiń pátin kúsheytken aldıńǵı ılǵallı adamlardıń háreketin súwretlew menen jeńiske úles qostı.
Shayırdıń kórkemlik usılları jetilisti. Mısalı, «Biz jeńemiz» degen 1941-jılı jazılǵan qosıǵında dushpannıń basıp alıwshılıq siyasatı áshkara etiledi. Biziń xalqımız shayırdıń súwretlewinshe, ataǵı jer-kókke jayılǵan palwan retinde kórsetiledi, al dushpan «qanı qızıp, es-aqıldan awısqan shaytan» sıpatında beriledi. Shayır óziniń 1938-jıl jazǵan «Ullı daraq» degen qosıǵında Watandı ullı daraq sıpatında súwretlep bergen edi. Bunda mınaday qatarlar bar edi:

Jer júzinde bir daraq bar,

Shaqaları álwan-álwan,
Jıǵaman dep jambas urdı,
Xalıq dushpanı neshe «palwan».

Biraqta, bul daraq dushpanlardıń ózin pıt-shıt etedi. Al, endi usınday uqsas salıstırıwdı A.Dabılov urıs jıllarındaǵı shıǵarmalarında qollandı. Qosıqta shayır biziń jawıngerlerimizdiń jeńisine sheek keltirmeydi, «dushpan qansha bult jarǵan taw bolsa da biz jeńemiz» degen poetikalıq juwmaq jasaydı. Shayırdıń tilge tirek etetuǵını xalıqtıń birligi, óz kúshine tolısıwı, biziń jolımızdıń tuwrılıǵı, birimiz júzge turarlıqtay miytindey doslıq! Qosıqta dástúrlik súwretlewler tiykarǵı orındı tutadı. Avtor dushpanlardıń antın buzıwın «wádesin buzıp, hár shaqaǵa bir qonadı», «shaytanlardıń izin basqan, joldan shıǵıp, qara basqan» sıyaqlı xalıqlıq teńewlerdi qollandı. Yamasa «dushpan – paya, bizler – ketpen» degenge uqsaǵan xalıqtıń uǵımına jaqın metaforalıq salıstırıwlardı sheber islete biledi. Al, 1942-jılı jazılǵan «Stalingradta» qosıǵında shayırdıń súwretlew usılları bir qansha ótkirirek, dástúrlik teńewler tereń mazmunǵa ótedi. Dushpandı «qutırǵan iytlerge» teńeydi, al biziń jawıngerler «jılqı ishinde mıńnan shıqqan tulparday, ayaq alǵan qıran suńqarday» dep beriledi. Xalıqtıń naqıl-maqallarındaǵı «Júzden – júyrik, mıńnan – tulpar» degen uǵım erte waqıtlardan beri bar, onıń salıstırıwları bul jerde óz ornında, onıń ústine tomaǵasın alıp, ayaq bawın sıpırǵan suńqardıń almaytuǵın ańı joq, al qıran suńqar xalıq poeziyasında kúshliliktiń sıpatı retinde kóp qollanıladı. Bular A.Dabılovtıń urıs dáwirindegi poeziyasında óziniń folklorlıq dástúrine anaǵurlım jaqın bolǵanlıǵın dáliylledi.

Jawıngerdiń obrazın beriwde shayır qaraqalpaq xalqınıń ótken dáwirdegi batırların eske túsiredi, bunıń sol waqıt ushın áhmiyetli bolǵanlıǵı belgili nárse, jawıngerlerdi xalqınıń ar-namısı ushın gúresken batırlarǵa salıstırıw urıs jıllarında qaysı xalıqta bolmasın kóplep ushırasadı. Sonıń menen birge avtor márt soldatı bekkem emenge teńeydi. Burshaqtay jawǵan oq astında qaharmanlıq penen qaytpay urısıp júrgen jawıngerlerge qarata: «Bir taban jerdi bergennen, qara jerge kirgen jaqsı» deydi.
Jawıngerlerdiń obrazın beriw ushın ol batırlıq haqqındaǵı xalıqtıń kórkemlew quralların kóplep isletedi:

Arıslan kibi júrekleri,

Xalıq birligi tilekleri,
Qap tawınday júrekleri,
Batır jigit bizge dárkar.

Mine shayırdıń ádiwlegen qaharmanları usınday.

Ullı Watandarlıq urıs jıllarındaǵı qaraqalpaq poeziyasında A.Dabılovtıń «Námárt jigit nege dárkar», «Jeńgen jaqsı» qosıqları sol jılları kóterińkilikke iye boldı. Bul qosıqlarda anaday yamasa mınaday bir sóz bolatuǵın waqıya joq, soǵan qaramastan, qosıqtaǵı pikir sezimdi qozǵap, boydı titirentip, oqıwshıda tuwǵan elge, xalıqqa tereń súyiwshilik oyata biledi. Shayır atalıq tapsırma retinde xalıq azamatınıń ádiwli wazıypası tuwralı jırlaydı, mártlik gúreske shaqıradı:

Miyrimsiz bolıp dushpanǵa,

Ushırıp kúlin aspanǵa,
Shıq juqtırmay gúlistanǵa,
Jawdı nıpqırt etken jaqsı.

Ekinshi qosıǵında xalıqqa payda keltire almaǵan jigit – jigit emes, degen juwmaq jasaydı. Shayır natıq jigitti, mınaday salıstırıwlarǵa teńep beredi: «Almastan qaytqan polattay», «Jaman ayaq porsań attay», «jarıqtaǵı jarǵanattay» h.t.b. Pikirdi anıǵıraq jetkeriw ushın batır menen námártti salıstıradı:

Qorqaqqa keń dúńya tebendey,

Batırǵa tar dúńya keń dala, jerdey.

Urıs waqtında xalıqtıń ar-namısın satıp, eldiń atına daq keltiretuǵınlardı qattı áshkara etip, olardı «eldiń ǵarǵısına dus bolǵan» haywanlar sıpatında súwretleydi, shayırdıń batır jigit yamasa námárt haqqındaǵı pikirleri klassik shayırlarımızdıń Berdaq, Ájiniyaz, Óteshlerdiń el perzentiniń aldına qoyǵan wazıypaları menen jaqın turadı.

A.Dabılovtıń miynet qaharmanları tuwralı jazılǵan qosıqlarınıń sıpatlı belgisi sonnan ibarat, shayır bunı frontqa baylanıslı súwretleydi, tıldaǵı erlik – biziń jeńisimizdi jaqınlatadı, - dep tastıyıqladı. Sonlıqtan da, hár bir azamattıń wazıypası óz ornında ayanbay-talmay miynet islew, frontqa ketken er-azamatlardıń joqlıǵın bildirmew. Biziń hár bir pidákerlik miynetimiz dosqa quwat, dushpanǵa ólim! Bul urıs jıllarındaǵı tıldaǵı miynet kóterińkiligin súwretlewshi qosıqlarınıń tiykarǵı uranı boldı.
Avtor miynet kóterińkiligin súwretlewdiń, front penen tıldıń baylanısın kórsetiwdiń jańasha usılın tabadı. Fronttaǵı jigitler awıldaǵı ata-anaǵa, súygen qızına, joldasına xat jazadı, yaǵnıy «harmasın» aytadı. Bunday qosıqlar miynetkeshler arasında oqıp beriledi, olardıń miynet kóterińkiligin keltirip shıǵaradı. Shayır bir jaǵınan fronttıń jaǵdayın bayanlaydı, ekinshi jaǵınan fronttaǵı mártlerdiń awıllaslarǵa sálemnamasın jetkeredi:

Bas-basıńa aytqan eken jekpe-jek,

Depti harmasınnan bári qalmasın,
Harmasın ishinde aytqan sózleri,
Hár kimniń súyikli qumar kózleri.
Aq mańlay, alma bet, arıw júzleri,
Keler, kelmes pe dep qapa bolmasın,
Jaw jaǵında turıppız qatara qorshap,
Bir ondı jıǵamız bizler bir ursaq,
Biz frontta, siz elatta umtılsaq,
Jumır polat, aq bilekler talmasın,
Harmasın biz ayttıq qız benen jeńge,
Bir qana paxtańız bizge mıń teńge.
Xalıq ǵamı ushın bizler júrmiz frontta.
Sizler járdem qılsań bizge elatta,
Keshikpey jetemiz maqset-muratqa,
Qız-kelinshek orınlasa normasın.

Mine, usı jıllardaǵı tıldaǵı kórinisti súwretleytuǵın qosıqlardıń bir túri. Shayır «Qız benen kelinshek» qosıǵında da usınday usıldı tutadı hám jeńistiń tıl menen fronttıń baylanısınan ǵárezli ekenligin súwretleydi:

Dushpanǵa ájel, oq bolar bul paxta,
Bizge qorqınısh joq isimiz haqta,
Hár kim óz jumısın tanıǵan waqta,
Jawlarǵa dúńyanıń júzi tar bolar.

Abbaz bul jıllardaǵı qosıqlarında frontqa járdem berip atırǵan miynettiń aldıńǵıların súwretlew menen birge, kolxozda ushırasıp qalatuǵın unamsız jaǵdaylardı, jobasın orınlamawshılardı, iske salqın qarap, xalıqlıq mápke zıyan tiygiziwshilerdi áshkara etti. Mısalı, «Bir brigada haqqında» (1941), «Bir jalqaw murapqa» (1943), «Batırlarǵa tiygen joqpa zıyanıń?» (1944), «Eplep zorǵa júk boladı bir atqa» (1944) qosıqlarında is jaqpaslardıń háreketiniń zıyanın kórsetti:

Asqarov basqarma qalay qıyalıń,

Jigit bolsań bunday iske uyalıń.
Watannıń ǵamı ushın frontta júrgen,
Batırlarǵa tiygen joqpa zıyanıń? –

dep paxta jobasın orınlamaǵan kolxoz baslıǵın sınǵa aladı.

A.Dabılovtıń urıs dáwirindegi lirikasında xalqımızdıń jeńimpazlıǵı durıs súwretlendi, ol tıl menen fronttıń baylanısın kórsetti, óz obrazların, aytajaq pikirlerin xalıqtıń eń sulıw poetikalıq oylaw múmkinshiligi menen bere aladı. Sóytip, shayır dushpan ústinen jeńisti jaqınlastırıwda óziniń tiykarǵı wazıypasın atqarıp shıqtı.