Ибрайым Юсупов

ÁJİNİYaZ TÁJİBAEV
(1941-jılı tuwılǵan)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Ájiniyaz Tájibaev 1941-jılı 6-sentyabrde Nókis rayonına qaraslı Baqanshaqlı awılında tuwıldı, orta mektepti pitkerip, 1962-jılı Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutınıń fizika-matematika fakultetin tamamladı. Onıń oyınǵa toymas balalıǵı Watandarlıq urıs jıllarınıń qatań sınaqlarına tuwra keldi, ol sol waqıttıń barlıq qıyınshılıqların anası hám tuwısqanı menen birge tarttı, atası hám ákesi urısqa atlanǵannan qaytıp kele almadı. Bálkim, sonlıqtan ba, bolajaq shayır aqıl-parasatı jaǵınan tez erjetti, sezimtallıǵı tereńlesti. Múmkin, onı shayır etip shıǵarǵan da turmıs penen ómirdiń usınday qısılshań, qatań sınawlı waqıtları shıǵar?! Sonıń ushın da shayır balalıq jılların eslep, «Sol bir kesh…» qosıǵında bılay degen:

Urıs jıllarınıń awır keshinde,

Túyek aydap júrgenlerim esimde.
… Kókiregim sherli, aytaman qosıq…
Túngi tınısh álem maǵan ún qosıp.
… Qıyalım sharqlap, alıp ushadı,
Sonda keń dúńyanıń sheksiz qushaǵı,
Men ushın ashılıp, meni aymalap,
Bir jaǵımlı xabar aytqanday bolar,
Jan ákem urıstan qaytqanday bolar.
… Bir gezde alıstan biyǵam ay tuwar,
Úrker kókke órlep, tún jarpı awar.
«Sen barıp uyıqlay ǵoy!» dey sala maǵan,
Anam esheklerdi «shúw-shúw» lep quwar.

Á.Tájibaev joqarı oqıw ornın tamamlaǵannan soń házirgi «Qaraqalpaqstan jasları» gazetasında (1962-1963), oblastlıq jaslar awqamında (1963) isleydi, áskerlikte boladı (1963-1965), keyin jaslar gazetasında bólim baslıǵı (1966-1970), oblastlıq partiya komitetinde instruktor (1979-1974), «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası redaktorınıń orınbasarı (1974), oblastlıq partiya komitetinde shólkemlestiriw bólimi baslıǵınıń orınbasarı (1974-1981), bólim baslıǵı (1981-1986), oblastlıq kásiplik awqamlar Komitetiniń baslıǵı (1986-1990), oblastlıq partiya komitetiniń ideologiya boyınsha sekretarı (1990-1991), Qaraqalpaqstan Ministrler Keńesi baslıǵınıń orınbasarı (1991-1998), Qaraqalpaqstan Respublikası Baspa sóz boyınsha mámleketlik komiteti baslıǵı, al házirgi dáwirde «Jipek jolı» gazetasınıń redaktorı lawazımında islemekte.

Á.Tájibaev Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti sińgen mádeniyat xızmetkeri degen húrmetli ataqqa, bir neshe orden hám medallarǵa iye, siyasat boyınsha bir neshe ilimiy miynetlerdiń hám hám bir monografiyanıń avtorı, eki shaqırıqta Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń deputatı bolǵan, poeziyalıq shıǵarmaları, ózbek, rus, qazaq, tatar tillerinde baspada járiyalanǵan.
Onıń ómirine tiyisli mine usınday faktler. Biz sóz eteyin dep atırǵan azamattıń 60 jıllıq mazmunlı ómiriniń kópshilik bóleginiń xalıqlıq hám mádeniyat islerine baǵıshlanǵan belgili ǵayratker ekenin kórsetse kerek.
Á.Tájibaevtıń qosıqları 60-jıllardıń basınan-aq Respublika baspa sózinde jiyi-jiyi kózge tústi hám onıń saylandı juwmaqları retinde qálem iyesiniń «Ay tuwıp kiyatır» (1974) degen poeziyalıq toplamı, sonıń ishinde «Arzı qız» atlı ballada-poeması bolıp jarıqqa shıqtı. Bul lirik shayırdıń poeziyamızdaǵı ózinshe qoltańbasın, onıń sóz óneri degen qásiyetli álemge óz talantı arqalı sanalı túrde kirgenligin tanıta aladı – desek aljaspaymız.
Negizinde Á.Tájibaev 60-70-jıllardaǵı qaraqalpaq poeziyasında salmaqlı orınları bar T.Mátmuratov, Sh.Seytov, K.Raxmanov, U.Xojanazarov, T.Qabulov, T.Sársenbaevlar qatarında ádebiyattı burınǵıday qurǵaq shawqımnan, sırttan táriyplewden, mánissiz tásirsizlikten, orınsız siyasatpazlıqtan da qutqarıp, tereń sezimtallıqqa, filosofiyalıq oyshıllıqqa, ulıwma adamzatlıq gumanistlik jańasha sıpatlarǵa qaray baǵdar alǵan shayırlardıń biri bolıp kózge tústi. Talantlı shayır bul máselelerde atı kórsetilgen óz qatarları menen záńgi qaǵıstıra alatuǵın dárejede boldı dep tolıq aytıwǵa boladı.
Shınında da, onıń qosıqlarına qarap, olarǵa ideyalıq tematikalıq jaqtan názer taslasaq, shayırdıń sol dáwirdegi partiyalıq yamasa mámleketlik siyasat penen de isi joq, basqa kúshenbe shayırlar sıyaqlı partiyanı yamasa onıń belgili kósemlerin maqtap, belgili bir partiyalıq qararlar hám ilajlardıń da izin ala, olardı kótermelep qosıq jazıp otırmaydı. Al talantlı, sezimtal shayır turmıs penen ulıwma ómir tuwralı belgili oy iyesi sıpatında óziniń kókiregi tereń sezgenlerin, ómiriniń yadta qalarlıqtay máwritlerin, ulıwma insaniyat aqıl-parasatı, tirishilik ushın máńgilik áhmiyetli máselelerdi jazadı. Ol óziniń tuwılǵan jerin ardaqlaydı, basınan keshken balalıq dáwiri – urıs jıllarınıń qatań shınlıǵı, ulıwma adamzatlıq tuwısqanlıq, hadal hám shiyrin muhabbat jáne ayralıq dárti, insanǵa degen gumanizm, joqarı adamgershilik haqqında jazadı. Bulardı ol sırttan táriyplep yamasa násiyatgóylikke berilmesten naq turmıslıq faktler, janlı kórinisler menen berip, lirik qaharmannıń ishki ruwxıy dúńyasın tereńnen ashıwǵa erisedi. Shayırdıń lirik qaharmanlarınıń tek ǵana mázi qıyalı emes, al oy-pikirleri de keń hám tereń. Sonıń ushın da shayır:

Watan! ... Sen ózińniń shın perzentińe,

Bir keń túsinikseń oylap qarasam.
Anaw shetiń menen mınaw shetińe,
Jayaw barar edim, mágar jarasam!
Biraq kózim jetpes tutas dalalar,
Jetkermeydi maǵan, hátte juwırsam,
Mısal qıyalımday sheksiz ǵoy olar,
Sen onıń bárine pármanadursań –

deydi. Álbette, tap usınday poetikalıq uǵımdı biz búgingi Watanımız keleshegi zor Ózbekstan mámleketi haqqında da aytıwǵa tolıq haqlımız. Al talantlı shayır:

Watanım bunshelli ne degen keńseń,

Saxalinge quyash nurın taratar,
Bul gezde moldavan uyqıda jatar,
Al meniń úlkemde endi tań atar.

Baslı másele bul jerde shayırdıń lirik qaharmanınıń pútkil globustay jer sharın, quyash aynalası menen waqıt tınısın da sezimtallıq penen ańǵarıwı, yaǵnıy onıń oy-pikir dúńyasınıń keń ekenligi hám tereńligi, intellektuallıǵı birinshi orında turadı. Sonlıqtan da, biz talant iyesiniń poeziyalıq shıǵarmalarınıń usınday tereńde jatırǵan hinji-marjanların durıs kórip, olardı joqarı bahalap, basqalarǵa úlgi tutıwımız zárúr.

Shayırdıń óziniń de, onıń lirik qaharmanlarınıń da oyları tınımsız, olar bárqulla alǵa jeteleydi, waqıt penen birge nıq qádem atıp, óz qızıǵınıń jámiyet mápi ushın tavslap ketiwge asıǵadı. Bunday oylar Á.Tájibaevtıń «Árman» degen qosıǵında oqıwshıǵa jaqsı jetkerilgen:

Árman, árman… jeteleydi aldıǵa,

O, kózlerim, sál sabır et, qalǵıma!
Ján-jaǵıma jaltań-jaltań qarayman,
Uzaq jollar jaqınlasıp qaldı ma?

Kem-kem dúńya dolanadı tawıstay,

Biykarlıqqa barar waqıt awıspay,
Onnan sayın at basınday ármanım,
Ketkim kelmes qızǵınımdı tawıspay.

Bunday ármanshıl qıyal, oyshıllıq, jaqsı tilekler aldındaǵı qatardaǵı barlıq insan balasınıń da jan azıǵı, ruwxıy suwsını boladı. Sonıń ushın talantlı qalem iyesiniń barlıq shıǵarmaları adam ómiriniń dialektikasın durıs ańlawǵa, anıq naq máwritlerdegi onıń máselelerin durıs sheshiwge járdem beredi. Usı kóz-qarastan oyshıl talanttıń tómendegi qatarlarında azı-kem násiyatgóylik bolǵanı menen olar ulıwma jámiyet hám jas áwladlarımızǵa oǵada kerek.

Bala dep jassınıp júrmeń balanı,

Bala dep bassınıp júrmeń balanı…
Úyretpeń qaslıqqa hár dem balanı,
Kúni jetse qus qanatı taladı…
Birte-birte ketermiz biz. Biraqta
Jer táǵdirin uslap olar qaladı.

Shayır ulıwma alǵanda waqıttıń, dáwirdiń nápesin durıs ańlawǵa shaqırıp, óz ómirińniń, hátteki ay kúni menen hár minutın da qásterlep paydalanıwǵa shaqıradı. İnsan ómiriniń usınday qásiyetli mazmunın «Ay tuwıp kiyatır» degen qosıǵında úlken filosofiyalıq oyshıllıq penen óziniń hám ulıwmalasqan lirik qaharmannıń hár bir atqan qádemlerin konkret kórsetiwler menen tásirli sáwlelendiredi. Qosıqtaǵı tuwǵan jańa Ay jılıslap ótip atırǵan kóz jetpes waqıt gorizontı sıpatında poetikalıq jaqtan sheber túrde ulıwmalastırılǵan. Mısalı:

Bir máhál emeski Ay tuwıp úshten,

Kem-kem alısladı álle qaylarǵa,
Atam oǵan qarap tákirarlar ásten:
- O, jete bergeymiz jańa aylarǵa… !

… Áne Ay kórindi… ! Tallar shayqalar…

Annam óz qayǵısın ishte saqlaydı,
… Tún tastay qarańǵı, tuwlar qos júrek,
Eki láb tabıstı. Lawladı jalın!
«Ay shıǵıp kiyatır, uyalsańo!» dep,
Dárhal júzin bastı Sahibjamalım.
… O, jaslıq dáwranım, sen kettiń qayda?
Áketshi qaytadan sol bir túnlerge.

Joq! …
Áne, qızarıp kem-kem kók jiyek,

On besten tuwǵan Ay kókke asıǵar.
Gá oǵan kóz tigip, ǵáhi erkelep,
Qızlarım moynıma kelip asılar…

Ay búgin taǵı da tuwıp kiyatır…

Maǵan ǵarrılıqtı quwıp kiyatır.

Oylanıp hám salıstırıp qarasaq, bul qosıq shayırdıń otız jaslar átirapında jazǵan shıǵarması eken. Sol sebepli bunı bazı birewler shayırdıń mezgilsiz túrde ǵarrılıqqa asıqqanı ma yamasa sol ǵarrılıqtı oylap úmitsizlikke beriliwi ǵoy – dep bahalawı múmkin. Bizińshe olay emes. Shıǵarma waqıttıń qádirine jete biliwimiz kerek – degen ólmes ulıwma filosofiyalıq ideyaǵa arnalǵan.

Shayırdıń tutas waqıtqa, ózine-ózi hám lirik qaharmanlarına, zamanlaslarına da talapshańlıǵı kúshli. Sonlıqtan ol:

Awır jol qusaǵan shayırlıq degen,

Kozim ilinse de kewilim sergek,
Tún boyı: «Jaqsı ne dórettim eken?»
Dep ózimdi-ózim jataman tergep –

dep jazadı. Al shayırdıń tómendegi qatarları bolsa, onıń ómir tuwralı joqarıdaǵıday oyların jáne de dawam etip hám tastıyıqlaydı:

Kún ótti dep quwanba,

Kúnnen kúnniń parqı bar,
Tún ótti dep quwanba,
Túnnen túnniń parqı bar.
Ómir mısal aqqan suw,
Tamshılap-aq sarqılar.

Ayrıqsha belgilep ótetuǵın nárse, keltirilgen bul qatarlarda qálem iyesine tán tábiyiy shayırlıq jelis ańǵarılıp tur hám onda jaydarı sózler menen-aq hadalıy insanıylıq oydı tásirli jetkeriw kózge taslanadı.

Jokarı adamgershilik, ulıwma gumanistlik pafos 60-70-jıllardaǵı qaraqalpaq poeziyasında marhum lirik shayır T.Mátmuratovtıń «Adamgershilikke abaylı bolıń», «kúlki dári deydi», «Mennen sorasa…» sıyaqlı eń jaqsı shıǵarmalarında ayrıqsha sáwlelengen edi. Al, bizińshe usınday sıpatlar shayır Á.Tájibaevtıń «Fermada», «Ulım Maqsetke», «Bul ómirden sezgenim…» qosıqlarında hám taǵı basqa qısqa qatarlarında konkret turmıs mısallarında alınıp, oǵada tásirli berilgen. Mısalı:

Peyli tar adamlar sezse minińdi,

Bir-birewge aytar eken asırıp,
Peyli keń adamlar sezse minińdi,
Birewlerden júrer eken jasırıp.

yamasa:

Qos giyneshil túse qoysa arazı,
Sóyler eken bir-birewin qaǵınıp.
Eki jaqsı túse qoysa arazı,
Júrer eken jarasıwdı saǵınıp.

Mine usılayınsha ol ómirdegi jaqsı hám jamanlıqtıń parqı, olardıń qarama-qarsılıqları haqqında tolǵanadı, bulardı konkret qoyıp súwretlewler shayırǵa kóbinese poetikalıq tabıs alıp keledi.

Jaqsınıń júzi teberik,

Altınǵa da taptırmas.
Jamannıń júzi kógerip,
Betine adam baqtırmas.

Bunda adam balasınıń janlı túrdegi sırtqı kórinisi menen qatar ishki ruwxıy dúńyası da biziń kóz aldımızǵa tásirli sáwleleniwi menen olar naǵız tawıp aytılǵan klassikalıq aforizmlerge de uqsap ketedi.

Shayırdıń eń jaqsı lirikalıq dóretpelerinde avtordıń yamasa lirik qaharmannıń óz kórgen-bilgenlerin úlken poetikalıq oy juwmaǵın jasawshılıq, qálem iyesiniń naq ómir kórinisleri menen onıń hár bir kubılıslarınan da orınlı filosofiyalıq túyin jasaw oqıwshılardıń da dıqqatın ayrıqsha ózine qaratıp, olardı da sóz sheberi menen birge sheksiz oylardıń iyrimine tartadı. Mısalı, mına kóriniske hám sonnan shıǵarǵan shayırdıń oy juwmaǵına qarań:

Kesh… qozılar qoradan,

Shapqılastı jamırap.
Óz qozısın soraǵan,
Bir qoy qaldı mańırap.

Qoshantayın joytar ol,

Gá shawıp, gá tınadı.
Bir sumlıqtı bayqar ol…
Sezgendey tap mınanı:

Bawırı bos adamǵa,

Qımbat onıń janarı.
Bawırı tas adamǵa,
Qımbat tek te «qamarı».

Avtor bul jerde de turmıs bólekshesin buljıtpay, tap súwretshidey etip sızıp bere otırıp, poetikalıq oyın oqıwshıǵa tásirli jetkergen. Onıń lirik qaharmanın tilsiz bolsa da sezimtal insanǵa aynadaǵıday kórinip turǵan turmıstıń usınday súwretleri oy teńizine shúmdiredi, óz oqıwshılarına ulıwma ómir tuwralı ibratlı sózler ayttıradı. Máselen, shayır taw basındaǵı qulap keterlik jar tastıń tóbesinde turıp mınaday tolǵanıslarǵa beriledi:

Tawdıń ushı basında,

Bir tik jardıń tasında,
Turman jalǵız… tómende,
Jatırǵan keń álemge,
Kóz jiberip qarayın –
Desem ushar húreyim.
Qulap ketse mına tas,
Tuńǵıyıqqa ketermen,
Qorǵap meni qalalmas,
Táǵdir qáwip-qáterden.
… Geyde meniń jasawım,
Sál bir zattan ǵárezli.
… Geyde meniń jasawım,
Yar-dostan da ǵárezli.
Geyde meniń jasawım,
Jar tastan da ǵárezli.

Kórip otırǵanımızday shayır turmısta tosınnan ushırasıp qalǵan máwritti dál súwretlew arqalı-aq ómirlik, ulıwma insanıylıq mazmundaǵı zárúrli ideyanı keltirip shıǵaradı. Bul sóz sheberiniń óziniń hám onıń lirik qaharmanlarınıń da aqıl-parasatınıń, tınımsız oy-tolǵanıslarınıń jemisi. Usınday aqıl-parasattıń arqasında ǵana insaniyat tek jer sharın emes, al ózge planetalardı da álle qashan ózlestirip, izertlewge kiristi. Shayırdıń jámiyetlik turmıstaǵı áhmiyetli tárepi bunda da emes, eń baslısı onıń joqarı adamgershilikli gumanizminde, bala menen ana, adam menen adam, áke menen bala arasındaǵı yamasa kewil bergen eki jas ortasındaǵı mehir-muhabbatlı qatnaslar jasawdaǵı shınlıqtı ashıwda ayqın kórinse kerek.