Ибрайым Юсупов

KAMAL MÁMBETOV
(1940-2002)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Kamal Mámbetov úlken alım, sheber jazıwshı, jurnalist, mámleketlik isker sıpatında jámiyetshiligimizge keńnen tanılǵan edi. Keń eruditsiyalı talantqa iye bolǵan Kamal Mámbetov proza janrın jetilistiriwde pidayılıq penen tınımsız miynet etken jazıwshı boldı.
Kamal Mámbetov óziniń qırıq jılǵa shamalas dóretiwshilik jolında awız toltırıp maqtanarlıqtay jumıslardı iske asırdı, qaraqalpaq mádeniyatı menen ádebiyatınıń, iliminiń alǵa ilgerilewine belsene úles qostı, - dep taysalmay ayta alamız. K.Mámbetov XXI ásirge «men óz ásirimde xalqıma qalıs xızmet ettim» - dep maqtanıshlı túrde batıl qádem atlaǵan iri tvorchestvo iyeleriniń biri.
Qarap, salıstırıp otırsaq, XX ásirde Orta Aziya menen Qazaqstannıń basqa bir qatar ádebiyatlarındaǵı sıyaqlı qaraqalpaq xalqı arasında ilimiy jumıslar menen birge kórkem dóretiwshilikti birlestirgen jaqsı-jaqsı talant iyeleri ósip shıqqan. Mısalı, olar erterekte N.Dáwqaraevtan baslap, sońınan O.Bekbawlov, H.Hamidov, S.Bahadırova, K.Mámbetov, K.Allambergenov, al sońǵı jılları B.Genjemuratov, H.Ótemuratova, A.Abdiev, G.Dáwletovalardıń dóretiwshilik islerine shekem kelip jalǵasadı. Usılardıǵń ishinde ayrıqsha ózgeshelenińkirep, alıstan jarqırap turatuǵın tulǵalardıń biri – Kamal Mámbetov desek qátelespeymiz.
K.Mámbetov tárepinen usı waqıtlarǵa shekem atqarǵan lawazımlı islerdiń ózi onıń mádeniyat penen ádebiyattıń, ilimimizdiń de belsendi wákili ekenligin ayrıqsha ańlatıp turǵanday. Mısalı, ol Ózbekfilm kinostudiyası Qaraqalpaqstan filialınıń direktorı, Qaraqalpaqstan Ministrler Keńesi qasındaıı televidenie hám radio esittiriwleri komiteti baslıǵınıń orınbasarı, Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń kafedra baslıǵı, filologiya fakultetiniń dekanı, universitetimizdiń rektorı, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń komitet baslıǵı, taǵı basqa lawazımların atqardı. Biraq bizińshe úlken basshılıq, lawazımlıq wazıypalardan góre ustaz aǵanıń boyındaǵı talanttıń eki qırı: birewi – ilimpazlıq, ekinshisi – jazıwshılıq intuitsiya bárinen de joqarı turadı. Óytkeni, onda geyparalarǵa tán hámelparazlıq penen tákabbırlıq, buyrıqpazlıq penen dańqparazlıq joq. Sol sebepli de dóretiwshilik iyesiniń ayırım qosıqlarınıń ózi tereń sezimtallıqqa qurılǵan, ómirlik tolǵanısları basım dóretpeleriniń qatarına jatadı. Mısalı, ol óziniń Hindstan saparlarınıń birinde dóretilgen mınaday qatarlardı bergen.

Bir adam tabıttay taxta ústinde,

Tórt adamǵa mıqlap minip alıptı,
Bálki sırı bardur bunday istiń de,
Kózge ilmey ótti sonsha xalıqtı.
Bizińshe ólgenler tabıtqa minip,
Al, atı izinde kisnep qaladı,
Biyik mártebeli bul adam,
Tap sol marhumlardı eske saladı.

K.Mámbetov dóretiwshilik jolında dáslep óziniń soqpaǵın jurnalistikadan, kórkem dóretiwshilikten baslasa da, ol TashGUdiń jurnalistika fakultetin pitkerip kelip, az-kem gazetada islep, keyin pedagogikalıq institutqa oqıtıwshı bolıp kirip, 1965-jılı «Gójek» degen kishkene gúrrińler toplamın shıǵarǵannan soń, birotala ilimiy-ádebiy izertlew jumısları menen shuǵıllanıp ketti. Ol 1969-jılı Tashkentte ataqlı ádebiyatshı alımlardıń biri N.M.Mallaevtıń basshılıǵında «Revolyutsiyaǵa shekemgi qaraqalpaq jazba poeziyasında shıǵıs klassikleriniń traditsiyası» degen temada kandidatlıq dissertatsiyasın tabıslı jaqladı hám qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxın erte dáwirlerden baslaw kerekligi tuwralı fundamental jumısları menen tez arada hám jedel shuǵıllanıp ketti. Ol bul máselede M.Nurmuxammedov, İ.Saǵitov, Q.Maqsetov, A.Pirnazarov hám taǵı basqalardıń baslamasın dawam ettirip, kóp miynetler isledi hám solardıń juwmaǵı retinde «Áyyemgi qaraqalpaq ádebiyatı» (1976), «Folklor hám jazba ádebiyat» (1978), «Karakalpakskaya literatura XIV-XVIII vekov» (1980) degen miynetlerin bastırıp shıǵardı. Ulıwma qaraqalpaq filologiyası ilimi, ádebiyattanıw tarawında N.Dáwqaraev, Q.Ayımbetov, N.Japaqov, İ.Saǵitov, M.Nurmuxammedov, S.Axmetov, T.Allanazarov, Q.Maqsetovlardıń miynetlerinen keyin K.Mámbetovtıń bul kitaplarınıń áhmiyeti oǵada ullı. Ol usı kitapların sońınan birlestirip hám tolıqtırıp, biraz keńeytip «Erte dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatı» (1992) degen at penen joqarı oqıw orınları ushın sabaqlıq qollanba retinde de bastırıp shıǵardı.

İlimpazdıń bulardan tısqarı «Nawayı hám qaraqalpaq ádebiyatı», «Erte dáwirdegi ádebiy estelikler» (xrestomatiya ornına), «Ádebiyat teoriyası», «Ózbek hám qaraqalpaq ádebiy baylanısları», «Shıǵıs ádebiyatınıń tariyxı», «Qaraqalpaqlar tariyxı», «Qaraqalpaqlardıń etnografiyalıq tariyxı», «Ájiniyaz», sheriklik avtorlıqta «Qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxı», orta mekteplerdiń 10-klassları ushın sabaqlıq retinde «Qaraqalpaq ádebiyatı» degen kitapları bar. Mine, bular tuwralı hám olardıń fundamentallıq áhmiyeti haqqında kóp nárselerdi aytıwǵa boladı.
İlimpaz hám jazıwshınıń «Áyyemgi qaraqalpaq ádebiyatı», «Erte dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatı» degen miynetleri onıń 1984-jılı Tashkentte Ózbekstan İlimler Akademiyasında akademik M.Nurmuxammedovtıń, moskvalı ataqlı alımlardıń biri İ.V.Stebleva, almatılı X.Súyinshalievlerdiń rásmiy opponentliginde jaqlanǵan doktorlıq dissertatsiyasınıń juwmaqları bolıp esaplanadı hám olar qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimi ushın kóp nárselerdiń betin ashtı. Bunda ayrıqsha qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń payda bolıwı menen qáliplesiwinde folklorlıq shıǵarmalardıń, eski jazba esteliklerdiń, bir neshe «jır» lardıń, X-XII ásirlerdegi ilimpazlar hám oyshıllardıń, bir qansha túrkiy xalıqlarǵa ortaq shayırlardıń, XIV-XVIII ásirlerdegi jıraw-shayırlardıń dóretiwshiliginiń áhmiyeti tallanadı hám qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń jańa dáwirleri ashıldı. Atap aytqanda, qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń Altın Orda, Edil-Jayıq, Jańadár`ya dáwirleri negizinen alǵanda eń dáslepki ret K.Mámbetovtıń usı úlken miynetinde ashıp kórsetildi hám hár tárepleme dáliyllendi.
Sonday-aq, patriot ilimpaz K.Mámbetovtıń bul kólemli izertlewinde ádebiyat ilimi ushın geyde tartıslı, biraq ilim ushın tereń mánili hám áhmiyeti kúshli kópshilik pikirler bar. Mısalı, ol bılay dep jazǵan: «Soppaslı Sıpıra jırawdıń qaysı bir tolǵawın alıp qarasaq ta «Edige» dástanınıń bólekleri bolıp shıǵadı. Bunı óz aldına tolǵaw dep te aytıw múmkin yamasa «Edige» dástanınıń ayırım bólekleri dep te ataw múmkin… «İgor` polki haqqında jır» dıń avtorı Boyan jıraw jılnama qaharmanlarınıń bir sıpatında qatnasadı. Soppaslı Sıpıra jıraw da dástanǵa usınday qatnasta bolıwı múmkin».
Mine, bul pikirlerdi bizge kóp waqıtlardan berli tanıs bolıp kiyatırǵan Jiyen jırawdıń «Posqan el» tolǵawı menen hám onıń avtorı, qaharmanları arasındaǵı qatnaslardı salıstırsaq jáne de bir qansha ilimiy máselelerdiń beti ashılǵanday boladı. Sonday-aq, ilimpaz atalǵan úlken miynetinde «jıraw-shayırshılıq» ónerdiń dástúrleri hám olardıń qaraqalpaq jazba ádebiyatı tariyxındaǵı tutqan zańlı ornı tuwralı bizge ujıbatlı, jańa ilimiy pikirlerdi usındı. Máselen, K.Mámbetovtıń miyneti shıqpastan aldın «jıraw-shayırlar» óneri tek ǵana XVIII ásirdegi Jiyen jıraw dóretiwshiligi menen ǵana baslanıp, onnan aldıńǵı dáwirleri bir tuyıq nársedey, bir qaraǵanda-aq ersidey bolıp tuyılar edi. Bul traditsiyanıń nızamlılıǵın ilimpaz óz miynetinde oǵada dáliylli túrde kórsetip beredi.
İlimpazdıń sońǵı jılları jarıqqa shıqqan, kópshilik ilimiy miynetleri tuwralı da biraz nárselerdi aytıwǵa boladı.
İlimpaz hám jazıwshı sońǵı jılları kórkem sóz óneri maydanında da oǵada ónimli hám tabıslı túrde miynet etti. Óytkeni, onıń bir qansha gúrriń hám povestlerinen tısqarı «Bozataw» (1986), «Posqan el» (1988), «Hújdan» (1991), «Túrkstan» (1993) atlı iri súyekli hám bir qansha aytarlıqtay tabısları bar romanları basılıp shıqtı. Bul shıǵarmalar tuwralı ulıwma aytatuǵın nárse, olardıń kópshiligi derlik ilimpazdıń ilimiy izertlewshilik miynetleri, atap aytqanda, doktorlıq dissertatsiyası, qaraqalpaqlardıń erte dáwirlerdegi tariyxı menen ajıralmas baylanıslı. Onıń bul baǵıttaǵı tariyxıy romanları qaraqalpaq kórkem realistlik prozasındaǵı T.Qayıpbergenov, K.Sultanov, O.Bekbawlovlardıń biraz dástúrlerin jáne de bayıttı hám tolıqtırdı.
İlimpaz-jazıwshı óziniń «Hújdan» atlı házirgi zaman teması, sotsializmniń ıdıraw dáwiriniń shınlıǵınan alıp jazılǵan romanında sol dáwir haqıyqatlıǵın sáwlelendiriwde biraz sheberliklerge de eriskenligin aytıwımız tiyis. Onda 70-80-jıllardıń turmısında oǵada keń orın alıp ketken, derlik turmıstıń barlıq tarawlarındaǵı biybastaqlıqlar, tubalawshılıqtıń adam shıdamaslıq aqıbetleri real sáwlelengen. Romandaǵı qaharmanlardıń hár qaysısı ózinshe daralanǵan minez-qulqı bar hám waqıyalar menen konfliktler, syujet usı qaharmanlardıń ózlerine baylanıslı logikalıq túrde rawajlanıp otırǵan. Mısalı, ondaǵı tariyxshı professor Qasım, bir jaǵınan ańqıldaq, bir sóylese tógilgen suwday laqıldap sala beretuǵın, biraq nápsiqaw hám biypám, dúńya quwıp ketken Dúysenbay, kóp nárselerdi aqılǵa jeńdirgisi kele beretuǵın Asan, jermen sawda xızmetkeri Ótemis hám taǵı basqalar sırtqı pishimleri, is-háreketlerine shekem aytarlıqtay sheberlik penen ashılǵan obrazlar.
Ulıwma alǵanda, K.Mámbetov ilim tarawında da, kórkem dóretiwshilik isleri menen de xalıqtıń yadında máńgi qalatuǵın, óz isleri menen maqtana alatuǵın iri tulǵalardıń biri sıpatında tolıq qáliplesken azamat.
Kamal Mámbetov usınday pidayı miynetleri ushın Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı, Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti sińgen ilim ǵayratkeri degen ataqlarǵa iye boldı.