Ибрайым Юсупов

MİNAYXAN JUMANAZAROVA
(1957-jılı tuwılǵan)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Minayxan Jumanazarova 1957-jılı Kegeyli rayonınıń «Erkindár`ya» sovxozında tuwıldı.
1987-jılı Nókis mámleketlik universitetin tamamladı.
1972-jıldan baslap onıń hár qıylı janrdaǵı mazmunlı qosıqları baspa sóz betlerinde jarıq kóre basladı.
Dáslepki qosıqları «Jaslar hawazı», «Qus jolı» jaslar almanaxlarında basılıp shıqtı.
Avtordıń tuńǵısh toplamı «Elim dep eńiremeseń…» degen at penen «Qaraqalpaqstan» baspasınan 1992-jılı basıp shıǵarıldı.
1993-jılı «Júregimde bir dárt bar», 1997-jılı «Álwidaǵ aytpayman, muhabbat», 2000-jılı «Qalbingizda qolgim keladi» (ózbek tilinde), 2003-jılı «Ele men…» qosıqlar toplamları jarıq kórdi.
Sonday-aq, shayıranıń bir qansha qosıqları Turkiyadan shıǵarılǵan Qaraqalpaq ádebiyatı antologiyasında túrk-qaraqalpaq tillerinde baspadan shıqtı.
Shayıranıń qosıqların oqıp qarar ekenbiz onıń temaları hár qıylı hám ráńbe-ráń ekenligin kóriwimiz múmkin. Ol qálbindegi sezimlerdi aq qaǵaz betlerine sulıw hám mazmunlı etip túsire bilgen shayıra. Ol shayırlıq degen soqpaqtıń jolına túser ondaǵı óziniń keshirmelerin bılayınsha bayanlaydı:

Men jalınman demim túsken ishime,

Men búrkitpen párwazları túsinde,
Men úmitpen ármanları kóksinde,
Kúsh-quwatım tolıp-tasar dármanım,
Máńgilikke húkimdardur pármanım.

Sıyalarım jaratılǵan qanımnan,

Qosıqlarım júregime jazılǵan,
Men Berdaqtıń zıńlap turǵan tarıman,
Qızıl sózden biyzar bol bul janım,
Xalqım óziń din-iymanım, hújdanım.

Sózlerimdi haqıyqatqa janaman,

Pikirlerim quyılǵan sap qoladan,
Neki aytsam sebep ózi Alladan,
Bezsem eger bezermen tek ózimnen,
Hesh qashan men tanalmayman sózimnen.

Altın qápeslerde sayray almayman,

Jalǵan izzetlerge bir sát qalmaspan,
Suw túbinde jatırǵan bir almaspan,
Men sıy alsam tek xalqımnan alaman,
Shayır bolıp jer betinde qalaman.

Bul qosıǵında shayıra qosıqları arqalı nelerdi árman etetuǵınlıǵın aytpaqshı sıyaqlı. Onda ol shayıra bolsa da, xalıqtıń perzenti, ózine atalǵan sıylıqtı tek ǵana xalıqtan alatuǵınlıǵın aytadı.

Shayıranıń «Anajan» qosıǵına itibar berip qarayıq. Bunda qosıqtaǵı mazmun tiykarınan tiri jetim balalardıń tilinen berilgen. Qosıqtı oqıp, kókireginde adamgershilik sezim bar adam, meyli ol hayal ma, er adam ba, qaysısı bolsa da oylandırarlıǵı sózsiz.

«Jeti jeńgem jıyılıp,

Jalǵız anam bola almas»,
Jarmam barar suyılıp,
Gúlshe jawıp bere almas.
Ájem, atam mehriban,
Mańlayımnan sıypaydı,
Seni oylap anajan,
Mehrim saǵan tawlaydı.

Dayım kishem kewlimdi,

Jıqpayın dep mıń hálek,
Óziń bolmas hesh kim de,
Dúńya sensiz bir pálek.

Hámme nársem jeterli,

İyemen túrli kiyimge,
Kerek emes bári de,
Zar bolǵan soń miyrimge…

Anajanım ózińsiz,

Alańlayman júrmeymen,
Kún, ay sanap tózimsiz,
Tek ózińdi izleymen.

Qosıqtan kórinip turǵanınday, ana mehrine zar ballada hámme nárse bar, biraq eń kerekli, eń bahalı nársesi ananıń mehri joq. Shayıra bul qosıǵı arqalı dúńyada ana mehri teńsiz, onı hesh nárse menen almastırıp bolmaslıǵın aytıp ótedi.

Shayıranıń qosıqlarına itibar berip qarasaq, onıń kópshilik qosıqları xalqımızǵa arnalǵan. Sebebi, xalıq bolmasa ol shayıra bolıp el-xalıqqa tanılmas edi. Ol shayırlıq ilhamın xalıqtan aladı, onıń quwanıshı, qayǵısı, qarańǵı-jaqtı kúnlerinde birge boladı, xalıqtan mádet aladı, onı óziniń «ilham perisi» sıyaqlı sezedi.

Iqlasıńdı kórip ózime degen,

O, xalqım mehrińnen tolıp-tasaman,
Pisette barımdı shashıp giznegen,
Sizlerdiń aldında turıp yoshaman.

Sózdiń qúdiretin sezinip jáne,

Aspanıńda párwaz áylep ushaman,
Hár birińdi kótergim kep tóbeme,
Hár birińdi qıyalımda qushaman.

Ey, xalqım-ay, jırım da sen, sırım da,

Qaysı hayal ot basınan asalǵan,
Alsań boldı tek óziń kóz qırıńa,
Men tulparıń tayshaǵında tusalǵan.

Tuwǵan jerim – altın taxtım, mártebem,

Sen bolmasań kimdi jırǵa qosaman?
Quwanıshım, qayǵım bári el menen,
Men más bolıp júrmen ǵoy tek usıǵan.

Shayıranıń «Qásterlep saqlańlar bir-birińizdi» atlı qosıǵı tereń filosofiyalıq mánide jazılǵan. Onda bul dúńya ótkinshi, onda hámme adam miyman, sol ushın waqtında bir-birewdi qásterlep saqlaw kerek – degen pikir ortaǵa taslanadı.

Hasıldıń qıyaǵı, tulpar tuyaǵı,
Bárińiz aqıllı, báriń zıyalı,
Áy, áziyz xalqımnıń áziyz uları,
Qásterlep saqlańlar bir-birińizdi.

Bul jerge kelgeniń teńizden tamshı,

Babamız ázelden kóp jegen qamshı,
Dúńya ótkinshidur, dúńya aldamshı,
Qásterlep saqlańlar bir-birińizdi.

Men, men dep kókirek kere bermeńler,

Ázázul, shuǵıllıq sózge ermeńler,
Hasla abıroydı qoldan bermeńler,
Qásterlep saqlańlar bir-birińizdi.

Batırsań sendaǵı, sen de batırsań,

Xalqıńa xızmetti etip atırsań,
Jámlesseń birińiz mıńǵa tatırsań,
Qásterlep saqlańlar bir-birińizdi.

Shayırsań bárinde eldi jırlasań,

Danıshpansız eli-jurttı sıylasań,
Keleshek áwladtıń ǵamın oylasań,
Qásterlep saqlańlar bir-birińizdi.

Birińiz gáwharsız, birińiz dúrsiz,

Dúńyada teńi joq haqıyqıy húrsiz,
Jasamaq múshkildur biriń-birińsiz,
Qásterlep saqlańlar bir-birińizdi.

Joqarıdaǵı pikirlerdi onıń «Elim dep eńiremeseń…» atlı qosıǵında da kóriwimiz múmkin.

Basshı bolıp júrsiz nege,

El ushın eńiremeseń,
Aytar sóz iyni kelse,
Durısın sóylemeseń.

Ne kerek qızıl sóziń,

Ol bizge as bolama?
Durıslı joq bir isiń,
Wádeńdi shaymalama.

İs biler kóp azamat,

Shıǵa almay júr minberge,
Qánekey joldı bosat,
Aldında tursań nege?

Dúńyanı suw alsa da,

Úyrektey saǵan bir pul,
Qaltańa pul tolǵanǵa,
Kewlińde ashılar gúl.

Joqarıda aytıp ótkenimizdey, shayıranıń qosıqları tematikası hár qıylı. Onıń «Kórindi» qosıǵı óziniń mazmunı jaǵınan filosofiyalıq qosıqqa megzes. Bul qosıqta ol ózin tolǵandırıp júrgen mashqalalardı sóz etedi.

Kórdim bul dúńyada jaqsı-jamandı,
Aqıllı, aqmaqtı hám de nadandı,
Kórdim jılatqanın adam-adamdı,
Dúńyaǵa kelgenim jalǵan kórindi.

Kórdim ar-namısın pulǵa satqandı,

Hámel ushın janın otqa jaqqandı,
Tuw sırtınan birin-bir atqandı,
Bul dúńya isleri oyran kórindi.

Adamnıń peyili qashqan zamanda,

Sumlıǵı basınan asqan zamanda,
Irıs-bereketi qashqan zamanda,
Bir tislem nan tabıw gúman kórindi.

Miyrim-shápááti ólgen zamanda,

Sewgi-muhabbatı sóngen zamanda,
Jamanlıq urıǵı óngen zamanda,
Bir mıyıq tartıw hám árman kórindi.

Usınday mánidegi qosıqlar shayıranıń dóretiwshiliginde keń orın alǵan. Ol basqa shayır-shayıralarımız sıyaqlı muhabbat temasında qálem terbetti. Onıń muhabbat haqqındaǵı qosıqları bul sezimniń qanshelli dárejede ullı ekenligin, bul sezimnen ullı sezim joq ekenligi, onı qásterlep abaylaw kerek ekenligin jırlaydı. Shayıranıń «O, muhabbat» qosıǵın alıp qarayıq:

Qanlı jasım aǵar kózimnen,

Beze almadım ózim-ózimnen,
Órtenemen dártli sezimnen,
O, muhabbat, muhabbat.
Aytshı bunsha nege keshiktiń?
Asha almayman saǵan esikti,
Tek hijranıń nesip etipti,
O, muhabbat, muhabbat.

Saǵınıshım sarǵayıp pisti,

Miyweleri úzilip tústi,
Mıń ándiyshe jolıńdı kesti,
O, muhabbat, muhabbat.

Sezimimdi shayqadıń áste,

Júregimdi áylediń qáste,
Endi ómirim óter qápeste,
O, muhabbat, muhabbat.

Qara endi kózlerimde jas,

Súygenime bolalmay sırlas,
Dártlerimnen erir qara tas,
O, muhabbat, muhabbat.

Yamasa «Seni saǵındım» qosıǵın alıp qarayıq:

Quslar gúzde alıs mánzilge qaytsa,

Baǵlar sıńsıp búlbillerin joyıtsa,
Sahralar ayralıq qosıǵın aytsa,
Janım, men hám seni, seni saǵındım.

Uyasın umıtpas qaytqan quslar hám,

Hár báhár aylanıp keler qaytadan,
Al, men seni kúnler ara joytaman,
Áziyzim, qaydasań, seni saǵındım.

Túslerime enip jazdıń nóseri,

Sahralar sarǵayıp nala shegedi,
Meniń hám kózimniń jasın tógedi,
Áziyzim, qaydasań, seni saǵındım.

Shayıranıń muhabbat temasında jazılǵan qosıqları onıń azabı tatlı, ózi sonday názik sezim ekenligi, onıń tatlı saǵınıshı haqqında. Sonday-aq, «Muhabbatta kóz jas qosıla júrer» degen máni berip turǵanday seziledi.

Máselen:

Kewlimniń shoqları sónip te edi,

Biyshara júregim kónip te edi,
Qazan japıraqların tógip te edi,
Nege báhár bolıp keldiń, muhabbat.

Jáne saǵınıshtan sızlar tur qálbim,

Jáne shekpektemen japasın, jábirin,
Meni delbe eter bul halat bir kún,
Nege kókiregime endiń, muhabbat.

Seyil etpek ushın kewil baǵım joq,

Endi gúl ashıwǵa báhár, jazım joq,
Sen patshasań, meniń tajı-taǵım joq,
Nege árman bolıp keldiń, muhabbat.

Seniń aspanıńda ushpaǵım múshkil,

Janım, hátte, seni qushpaǵım múshkil,
İlahiy qúdiret, qudaylıq is bul,
Óziń kúyip, óziń jandır, muhabbat.

Shayıranıń qosıqları óziniń tereń mazmunlılıǵı, tiliniń jeńilliligi, mánileriniń ótkirligi menen ajıralıp turadı. Onıń kóplegen qosıqlarına kompozitorlarımız tárepinen namalar jazılıp, belgili qosıqshılarımız tárepinen atqarılıp kelinbekte.

Ulıwma alǵanda, M.Jumanazarova óziniń poeziyalıq shıǵarmaları menen házirgi dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatınan múnásip orın iyeleydi.