Ибрайым Юсупов

DÁLİ NAZBERGENOV
(1913-1942)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Dáli Nazbergenov ádebiyat maydanına 30-jıllardıń basında qosıldı. D.Nazbergenov 30-jılları kollektivlesken xojalıqtıń, bilim alıwdıń áhmiyetin jırlawdı óz dóretiwshiliginiń bas baǵdarı etip aldı.
D.Nazbergenovtıń 1936-jılı «Baxıt nurı», 1939-jılı «Qosıqlar», 1942-jılı «Biz jeńemiz» atlı qosıqlar toplamı basılıp shıqtı. Ózi ólgennen keyin 1944-jılı «Eki batır» poeması basıldı. Shayırdıń 1950, 1955, 1958, 1961-jılları tańlamalı shıǵarmaları qayta basıldı.
Xalıqtıń turmısı menen tıǵız baylanısta jasaǵan shayır xalıqtıń hár kúngi isine baqlaw jasadı hám sonnan ilhamlandı. Sonıń ushın da, ol 30-jıllardaǵı jaǵdaydan juwmaq shıǵara otırıp, diyqanlardı kollektivlesken xojalıqtı bekkemlewge, zıyankeslerge qarsı gúreske, elimizdiń bas baylıǵı aq paxtadan mol ónim jetistiriwge shaqırdı. Ol «Kolxozshı» degen qosıǵında:

Birinshi wazıypa paxta ushın gúres,

Paxta ushın gúres – jamaylıq gúres,
Paxta jawlarınıń tolıq jolın kes,
Ǵayratlanıń, ılǵallanıń, kolxozshı.
deydi.
D.Nazbergenovtıń «Kolxozshı» qosıǵında kolxozdan óz baxtın tapqan lirik qaharmannıń keshirmeleri, sezimleri ótkir beriledi.

Men minnetli kolxozıma,

Hadal miynet etiwge,
Men tiyisli órlemege,
Mol tabısqa jetiwge.

D.Nazbergenov jańa dáwirde óz baxtın tapqan jańa adamlardıń is-háreketin súwretlep qoymastan, sonıń menen qatar jańadan dúzilip atırǵan kollektivlesken xojalıqtıń artıqmashılıǵın, onıń awıl adamı ushın áhmiyetiniń ullı ekenin de táriyplewshi shayır boldı. Ol óziniń «Xosh kewilli» degen qosıǵında:

Kolxoz seniń mákan-jayıń,
Jaqtı bergen kún hám ayıń, -

dep kollektivlesken xojalıqtı kún menen ayǵa teńeydi.

D.Nazbergenov 30-jılları hár kúni kózi menen kórgen, janı menen sezgen ózgerislerdi qosıq qatarına qosıwǵa, onı adamlarǵa tezirek jetkeriwge háreket etti. Shayırdıń bunday umtılıwshılıqları bosqa ketpedi. Onıń qosıqları gazeta, jurnal betlerinde jiyi-jiyi shıǵıp turdı. Dáli jasaǵan dáwirde qaraqalpaq xalqı ushın bári jańalıq edi. Usınday dáwirde payda bolǵan jańa nárselerdi jırlawdıń ózi de qaraqalpaq ádebiyatı ushın jańalıq boldı.
D.Nazbergenovtıń «Biybizada», «Sáwle», «Ayım», «Qarındaslar», «Kolxozshı hayal», «Almas qarındas» qosıqlarında miynet adamınıń obrazları sáwlelendi. Ol bul qosıqlarında atız adamınıń háreketsheń obrazın jasaw arqalı, olardıń bilim alıwǵa umtılıwların sıpatladı. Onı Biybigúl obrazınan anıq sezeseń.
Keshegi ómir menen búgingi ómir, jańa kollektivtiń kúshi, adamlardıń sanalılıǵı shayırdı háreketke keltirip otırdı. Ol jańa adamnıń mallı, jaylı, kiyimli bolǵanın jazdı. Bul sol waqıtlar ushın jańa sózler edi. D.Nazbergenov shıǵarmalarınıń áhmiyeti sonda, onda dáwirdiń ózine tán ózgesheligi sezilip turadı.
D.Nazbergenov qosıqlarında turmıstaǵı jańalıqlardı ayttı hám kópshiliktiń kúshin, onıń miynetin táriypledi, onı jańa jámiyettiń rawajlandırıwshı tiykarı dep qaradı. Ol «Baxıtlı adamlar» qosıǵında:

Búgin ómir jarqıraǵan shamshıraq,

Alǵa bastıq eskilikten biz jıraq,
Alǵa basıp ele bárin ótemiz,
İs bejersek hár waqıtta kúsh qurap.

deydi.
D.Nazbergenov 30-jılları bir qansha poemalar: «Kolxoz qızı», «Saǵa», «Jetimler», «Jiyen» h.t.b. jazdı. Shayırdıń «Kolxoz qızı» poemasında Baǵdanıń miynetke qumarlıǵı, kim miynet etiwdi súyse, tek sonı ǵana súyetuǵınlıǵın, «Saǵa» poemasında qazıw jumısınıń ótken zamandaǵı miynetkesh xalıq ushın awır bolǵanlıǵı, al kolxoz bolıp shólkemleskennen keyin onday awır emes ekenligi, texnikanıń qazıw jumısındaǵı járdemin, «Jetimler» poemasında jetim balalardıń ótken zamandaǵı awır qayǵılı turmısın súwretleydi.

D.Nazbergenovtıń «Jiyen» poeması negizinen muhabbat temasına arnalǵan bolsa da, onda klasslıq gúres teması keń planda ashıp beriledi. Shayırdıń bul poeması unamlı hám unamsız obraz dóretiw jaǵınan da bir qansha tabıslı shıqqan.
D.Nazbergenov dóretiwshiligin turmıstıń aktual máselelerine baǵdarlap otıradı. Dáwir ruwxı menen jasadı. D.Nazbergenov urıs baslanıwdan-aq patriotizm ruwxı menen suwǵarılǵan jawınger qosıqların dórete basladı. Urısqa deyin-aq qálemi ısılıp, tájiriybe toplaǵan shayır el qorǵaw temasına birden kirisip ketti.
Onıń «Ananıń xatı», «Márt bol», «Ant etemen», «Patriot» qosıqlarında adamlardıń mártlik obrazı jasaldı. Usı qosıqlarında qaysısın oqıp qarasańız da ondaǵı lirik qaharman urısqa baratırǵan jas jawınger me yamasa tıldaǵı balasın uzatıp qalıp atırǵan ana ma, bolmasa yarınan ayrılǵan kelinshek pe – ol kim bolıwına qaramastan dushpanǵa qarsı gúreske tayar turdı.

Atlandım dushpandı qırıp taslawǵa,

Fashist basqan jerdi súrip taslawǵa,
Ana, ant etemen! Seniń aldında,
Watanımnıń erkinligin saqlawǵa.

Watandarlıq urıs jılları hár bir xalqımızdıń adamı kim bolıwına hám qayda bolıwına qaramastan hámmege ortaq bir ideya menen jasadı. Ol óz Watanınıń erkinligin, ǵárezsizligin saqlap qalıw hám dushpan ústinen jeńiske erisiw ideyası boldı. Bul ideya shayır dóretiwshiliginde keń sáwleleniwin taptı. Qosıqtaǵı lirik qaharman:

Quwanısh hám baxtımızdı,

Bizden hesh jaw ala almaydı,
Gitler qıyal etken torǵa,
Biziń xalıqtı sala almaydı.

deydi.
D.Nazbergenov urıs jılları jazǵan qosıqlarında bir nárseni ayrıqsha sızıp kórsetti: ol adamlardıń morallıq hám ruwxıy jaqtan baylıǵı edi. Olar hámme jerde: urısta da, tılda da Watanǵa bolǵan súyiwshilik sezimi menen háreket etti. Olarda óz elin dushpannan qorǵaw hám oǵan bolǵan súyiwshilik sezimi burınǵıdan da kúsheydi.

D.Nazbergenovtıń «Ketpenim» qosıǵında lirik qaharman tılda bolıwına qaramastan, ózin urıstaǵı áskerdey sezedi. Tıldaǵı óndiris quralın, fronttaǵı nayza menen qılıshtay sezinedi.

Ketpenim qılısh qolımda,

İsenimli quralım,
Men de áskermen bul jerde,
Álpeshlegen Watanım.

Shayırdıń urıs jılları jazılǵan kópshilik qosıqları: «Ananıń xatı», «Patriot», «Márt bol», «Ant etemen», «Xalqımnıń qáhári», «Kolxozdan xat» qosıqları xat formasında jazılǵan. Bul qosıqlar bir adamnıń yamasa kópshiliktiń atınan frontqa ketip baratırǵan áskerge yamasa urıstaǵı áskerge «jawdı jeńip qayt» - dep tapsırma beredi. Bull qosıqlarda waqıyanı bayanlawdan kóre, adamlardıń sezimi, keshirmeleri, oyları anıq hám naq berilip, oqıwshıǵa kúshli tásir jasaydı.

Shayır qanday temada qosıq jazsa da, dáwir talabınan, waqıt talabınan shıǵıp otırdı. Dushpan menen gúres házirgi zamannıń baslı wazıypası etip qoyıladı.
D.Nazbergenov urıs jıllarında bir neshe poemalar: «Sırlı kóylek», «Eki batır» h.t.b. poemalar dóretti. Bul poemalardıń ishinde «Eki batır» poeması ayrıqsha dıqqatqa ılayıq, sebebi, onda xalqımızdıń qaharmanlıq háreketin keń planda ashıp beriwge umtıladı.
Shayırdıń «Eki batır» poeması tórt bólimnen quralǵan bolıp, olar «Jádiger», «Shtabta», «Paraxat», «Ushırasıw» dep ataladı. Ol óz poemasında yadta qalǵanday obrazlar dórete aldı. Onda Jádiger hám Paraxat obrazları tabıslı shıqqan. Poemadaǵı qaharmanlar ózleriniń háreketsheńligi, qaysarlıǵı, batırlıǵı menen kózge túsedi. Urıs waqtındaǵı adamlarımızǵa tán bolǵan batırlıq xarakter Jádiger menen Paraxat obrazı arqalı ashıp beriledi. Jádiger hám Paraxat obrazları yadtan tabılǵan obrazlar emes, al dáwirdiń ózi tuwdırǵan obrazlar edi. Álbette, bunday unamlı obrazlardı kórkem obraz dárejesine jetkeriwde shayırdıń sheberligi, talantı ayrıqsha áhmiyetke iye. Ulıwma alǵanda, avtordıń «Eki batır» poeması urıs dáwirindegi biziń ádebiyatımız ushın unamlı qubılıs boldı. Poemada waqıya kópshilik jaǵdayda realistlik sheshim tabadı.
Poema kemshiliksiz de emes, sebebi, onda unamlı hám unamsız obrazlar dóretiwde eski dástanlardıń súwretlew usılına eliklewshilik ushırasadı. Xalqımız azamatların hádden tıs batır, al dushpanlardı hádden tıs hálsiz etip kórsetiwler buǵan ayqın mısal bola aladı.
30-jıllardıń basında ádebiyatqa kelip qosılǵan D.Nazbergenov dóretiwshiligi qamırdan qıl suwırǵanday emes edi. Onda kemshilikler de, kórkemliligi tómen, mazmunı sayız, sozılıp ketken qosıqlar da, sonday-aq, qaharman obrazların durıs jarat almaǵan poemalar da boldı. Bul álbette, D.Nazbergenov dóretiwshiliginiń áhmiyetli tárepin kemite almaydı.
Belgili shayır D.Nazbergenov 30-jılları proza janrında da uqıplı jazıwshı ekenligin tanıttı. Bul jılları onıń feletonları, ocherkleri, súwretlemeleri hám gúrrińleri gazeta-jurnal betlerinde tez-tez shıǵıp turdı. Jámiyetlik turmıstaǵı hám adamlardıń jeke turmısındaǵı unamlı da, unamsız waqıyalardı ro kóregenlik penen óz shıǵarmalarında sheber súwretlep otırdı. Bul ásirese, onıń ótkir hám tásirli jazılǵan feletonları menen adamlardıń miynet maydanındaǵı jeńislerin súwretleytuǵın aktual temalarda jazılǵan ocherklerinde ayqın seziledi.