Ибрайым Юсупов

ARTIQ ShAMURATOV
(1915-1943)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Artıq Shamuratov 1929-1933-jıllar arasında Shımbaydaǵı kolxoz jaslar mektebinde, 1934-1936-jıllar arasında Tórtkúldegi pedtexnikumda oqıydı. 1936-1938-jılları Qaraózek rayonında muǵallim bolıp isleydi. 1938-1941-jılları Qaraqalpaq mámleketlik baspasınıń kórkem ádebiyat bóliminiń redaktorı, 1941-1942-jılları Qaraózek rayonında orta mekteptiń direktorı, Qaraózek raykomınıń kadrlar boyınsha instruktorı bolıp isleydi.
A.Shamuratov – kemlikten kamal tapqan shayır. Ol óziniń ótken ayanıshlı ómirin, shayır bolıp xalıq qatarına qosılǵannan keyin eske túsiredi:
Tunshıqtım men ótken kúnde jaynamay,
Erkin dáwran súrip, kúlip-oynamay,
Ármanım ne endi tilim sayrasa,
Kemisim ne ómirim gúl jaynasa.

Dara xojalıqtan kollektivlesken xojalıqqa ótiw ómir boyı hesh nársege jarımay azap shegip kelgen qaraqalpaq xalqı ushın baxıtlı turmıs boldı. Sonıń ushın bunı hár bir shayır yosh penen jırladı. A.Shamuratov «Jaylawım» (1935) degen qosıǵında ullı ózgerislerdi bılay sıpatlaǵan edi:

Burın shól jer endi gúlge bólengen,
Burın kebir endi nurǵa bólengen,
Kórseń búgin hasıl miywe dóregen,
Baxıttıń baqshası bolǵan jaylawım.
Shayır dóretiwshiligi kem-kemnen ósiwi menen xarakterli. Kún, jıl ótken sayın shayır sheberligin ósirip otıradı. Tili ótkirlesip, kórkemligi kúsheyip, jazıw manerası jetilisip baradı. Bul qubılıstı onıń bir qatar qosıqlarınan bayqawǵa boladı:
Súyegim nıq, hasıl-gáwhar,
Júrekte jır jatqan joq
Meniń únim –
Meniń jırım,
Bay tobına atqan oq.
A.Shamuratov tek ózimizdiń ájayıp turmısımızdı súwretlew menen sheklenip qalǵan joq, ol usı gózzallıqtı sırt el adamlarına da jetkeriwge háreket etti. Kapitalistlik dúńyadaǵı adamdı adam eziw siyasatın áshkaralaw arqalı, ondaǵı kóp mıńlaǵan miynetkesh xalıqtı erkinlikke shaqırdı, óz ústem klassına qarsı gúreske úgitlew menen qatar, adamlardıń da oǵan ǵamxorlıq sezimlerin bildiredi.
Hey ezilgen,
Jábirlengen xalıqlar,
Talpın alǵa,
Biziń elge qarańlar!
Hey, tuwısqan,
Júregi bir bawırlar,
Erkin eldey,
Kúneltiwge jarańlar!
A.Shamuratov sırt el temasında jazǵanda ırǵaqqa, pátke, intonatsiyaǵa ayrıqsha itibar beredi.
1938-jıldan baslap A.Shamuratovtıń dóretiwshiliginde úlken burılıs boldı. Burın awılda turǵan shayır, endi respublikamızdıń orayına keldi, qaraqalpaq mámleketlik baspasınıń ádebiyat bólimin basqardı. Usı waqıttan baslap, onıń qosıqları san jaǵınan da, sapa jaǵınan da jaqsı jazıldı, gazeta-jurnal betlerinde jiyi-jiyi shıǵa basladı.
A.Shamuratov óz waqtında qulashtı kerip jazǵan shayır boldı. Ol oy-órisi keń shayır. Ol xalqımızdıń miynettegi hár bir jeńisin maqtanısh penen jırladı. Dúńyada birinshi ret biziń xalqımız da óz azatlıǵına eristi, erkin turmısqa jetti. Bul aytıwǵa ańsat bolǵanı menen xalıqtıń táǵdiri ushın úlken tariyxıy teńi joq waqıya bolıp tabıladı. Sonıń ushın jańa turmıstıń siyasattaǵı, ekonomikadaǵı jeńisi shayır júregin tolqıtıp otırdı.
A.Shamuratovtıń qosıqları kewilge qonımlı, júrekke jaǵımlı keledi. Jańa turmıstıń jeńisi shayırǵa yosh berse, onıń oǵan arnaǵan qosıqları da oqıwshıǵa lázzet beredi. Álbette, bul shayırdıń sózdi puxtalıq penen paydalanıwı hám ornına qoyıp isletiwi bolıp esaplanadı. Onıń lirikalarınıń siyasiy-publitsistikalıq jaǵı basım bolıp keler edi. Dúńyaǵa súren taslaw, olar menen tillesiw, tabısımızdı maqtanısh etiw Artıq Shamuratov poeziyasında, ásirese, lirikalarında kúshli beriledi. Shayır turmıstı janlı ráwishte real súwretlewge barınsha kúsh jumsaydı:
Qaysı bir el biziń eldey,
Qızıq dáwran súrdi jáhán,
Qaysı bir el bizdey bolıp,
Adamzattı súydi jáhán.
Jelbirey ber kórsin jáhán,
Qolımdaǵı qızıl bayraq,
Adamzattıń ráwshanı,
Tek ǵana sen biziń bayraq.

A.Shamuratovtıń lirikaları júrekke qonımlılıǵı, qosıqlarınıń qanatlılıǵı, obrazlılıǵı menen ózine tartadı. Onda oydı qatarlarǵa zorlap tıǵıw joq, al qosıq qatarları erkin aǵıp turadı. Jaqsı qosıqtıń hár bir qatarı obraz bolıp esaplanadı.

A.Shamuratov kóp jerlerdi kórdi. Ol xalıq shayırları A.Dabılov, S.Nurımbetovlar menen birge Moskvada, Tashkentte boldı. Ukraina xalqınıń ullı shayırı Taras Shevchenkonıń Ukrainada ótkerilgen 125 jıllıq yubileyine qatnastı. Usınday kóp jerlerdi kóriw onıń oyın, qıyalın taǵı da sharıqlattı. A.Shamuratov bul sapardan hesh waqıt qurı qol qaytqan joq. Onıń ushın el aralaw, jer kóriw úlken poeziya bulaǵına súńgiw boldı. Ol qay jerge barsa da, qosıqları menen oraldı. Sonıń ushın da «Yadtan shıqpas bir kún», «Kaspiy», «Bir tilegiń sol edi» qosıqları usı saparlardıń jemisi bolıp esaplanadı.
A.Shamuratov shayır hám xudojnik. Ol jazıp otırǵan ob`ektin kórkem súwretley aladı hám onıń sulıw kartinasın da jasaydı. Mine, mına qatarlardı oqıǵanda, onı Ámiwdár`yanıń báhárdegi kórinisi dep túsineseń. Ámiwdár`yanı kórmegen xudojnik te usı qosıqtı oqıw arqalı onıń súwretin sala alıwı múmkin, sebebi, bul qosıqta Ámiwdár`ya ushın xarakterli barlıq háreketler kóz aldında elesleydi.
Gúmis suwıń jıltıraydı,
Betiń dir-dir qaltıraydı,
Dógeregiń jarqıraydı,
Kórkemlenip Ámiwdár`ya.
Tolqınıńnan tolqın tuwıp,
Biri ozıp, biri quwıp,
Sharpıldatıp jarǵa urıp,
Aǵıp tursań, Ámiwdár`ya.

A.Shamuratov dóretiwshilik iske juwapkershilik penen qaradı, oǵan shın hújdanı menen berildi.

A.Shamuratov qosıqlarınıń tematikası, mazmunı bayıp otırdı. Ol hár qanday siyasiy-jámiyetlik, xalıq aralıq qubılıslarǵa ser salıp, onı óz qosıqlarınıń mazmunı ete aldı. Waqıyalarǵa tez aralasıp oǵan óziniń kóz-qarasın bildirip, onı kópshilik massaǵa jetkerdi.
30-jıllardıń aqırına taman xalıq aralıq jaǵday shiyelenise berdi, Germaniya fashizmi kóp jerlerdi urıs maydanına aylandırdı.
Mine, usınday jaǵdaydı shayır óz qosıqlarında bılay súwretledi:
Bizden basqa áne órtendi jáhán,
Órt ishinde josılıp tur Qızıl qan,
Hár kún qurban neshe-neshe million jan.
Bul urıs biziń shıǵarmamızǵa da kirip keldi. Endi shayır waqıttıń aldında turǵan wazıypasın anıq hám qısqa, siyasiy ótkirlik, puqaralıq pafos penen súwretlew kerek boldı. Endi puqaralıq, patriotlıq lirikanı kóbirek jazıw dushpanǵa bolǵan xalıqtıń óshpenlik ızasın súwretlew shayırda birinshi planǵa qoyıldı.
Urıs hár bir adamnıń dushpanǵa jek kóriwshilik kóz-qarasın payda etip qoymastan, al onı qıyratıw kerek ekenligin oyatadı. Dushpan biziń xalqımızdıń tabısları, biziń elimizdiń baylıǵın iyelemekshi, solay etip bizdi qaytadan kapitalizmniń qullıǵına aylandırmaqshı boldı.
A.Shamuratovtıń «Umıtpa meni» degen qosıǵında lirik qaharman óz xalqınıń patriot ulı sıpatında, xalıq basına qayǵılı kún tuwǵanda, xalıq mápin óziniń ómirinen joqarı qoyadı. Lirik qaharman ózin ósirgen Watan-ana aldındaǵı patriotlıq puqaralıq wazıypasın durıs sezedi.
Ádiwli annam,
Juwap ber maǵan,
Qorǵayman seni,
Jeńis joq tókpey qan,
Al, eger bolsam qurban,
Umıtpa meni.
Qosıqqa siyasiy máni beriwdi, onıń publitsistikalıq jaǵın kúsheytiwdi A.Shamuratov úlken wazıypa dep bildi. Sonnan bolıw kerek, onıń qosıqları til kórkemligi, ótkirligi, sózdiń shiyraqlıǵı menen oqıwshını ózine tartadı.
A.Shamuratov xalıq mápi menen jasadı hám onıń súyikli jırshısı boldı.
A.Shamuratovtıń qosıqları tematikasınıń baylıǵı, mazmunlılıǵı, turmıslılıǵı, tiliniń kórkemligi, súrenliligi menen dıqqat awdaradı.
A.Shamuratov tek lirik shayır bolıp qalmastan, ol kóp ǵana epikalıq shıǵarmalar da jazdı. Onıń qosıqları sezimge bay bolsa, al poemaları sol dáwirdi ashıp bere alatuǵın waqıyalarǵa da bay.
A.Shamuratovtıń dáslepki poemalarınıń biri «Miynet maydanında» poeması. Bul poemada avtor miynet adamlarınıń erlik islerin táriypleydi. Poemada jańa dúzilgen kolxozdıń sulıw tábiyatı, ondaǵı adamlardıń miynet maydanındaǵı jarısı kórkem súwretlenedi. «Dushpan sırı» poemasında avtor kolxozlasıw dáwirindegi qıyınshılıqlardı bayanlaydı. Jańa kollektivlesken xojalıqtı bekkemlew ornına oǵan irkinish jasawshı, onı hálsizlendiriwge háreket etiwshi adamlardıń toparın áshkaralaydı. Poemada eki tiptegi unamlı hám unamsız qaharmanlar háreket etti. Unamlı qaharmanlar Jumanazar h.t.b. Al, unamsız qaharmanlar Ayapbergen hám taǵı basqalar.
Unamsız qaharmanlar – bular baylar toparı, olar jer hám malǵa iye adamlar. Olar ústemliliginen ayrılsa da, sońǵı kúshin kolxozdıń belsendilerine qarsı jumsaydı. Olar hámmeniń teń bolıp jasaw tárepdarı emes, sonlıqtan olar unamlı qaharman – muǵallim Jumanazardı óltirse, ústemlikte jasaytuǵınday, malınan, jerinen ayrılmaytuǵınday sezedi. Olardıń bul iplas háreketleri Jumanazardıń shańaraǵına topılıs jasaw hám olardı jaradar etiw menen pitedi. Bul jańa dúzimdi kóre almawshılıqtıń nátiyjesi. Poemada dushpanlar uslanadı hám qamaladı, kolxoz xojalıǵı kem-kemnen bekkemlenedi.
A.Shamuratov bul poemada kolxozlasıw dáwirindegi qayshılqlardı ashıp beredi. Shayırdıń «Dushpan sırı» poeması óz dáwiri ushın áhmiyetli poema boldı.