Ибрайым Юсупов

ÁBDİRAMAN ÓTEPOV
(1905-1934)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Ábdiraman Ótepov Qaraqalpaqstanda jańa mádeniyattı qurıw isine belsene qatnasıwshılardıń biri. Onıń teatr, muzıka, ádebiyat maydanındaǵı dóretiwshiligi 1920-1934-jıllar aralıǵında júzege keldi hám usı jıllar aralıǵında qáliplesti.
Keleshek talant iyesi Ábdiraman Ótepovtıń dáslepki dóretiwshiligine jol ashqan Qońırat qalası boldı. Bul jerde 1919-jıldan baslap rásmiy túrde shólkemlestirilgen tatar jaslarınıń dram krujogı bar edi. 1920-jılı Qońıratta ChON otryadı dúziledi. Ábdiraman Ótepov mine usı otryadqa aǵza bolıp kiredi. Bul jaǵday oǵan qalanıń barlıq jámiyetlik jumısları menen jaqınnan tanıs bolıwǵa múmkinshilik tuwdıradı.
1920-jıldıń aqırlarında Qońırat okrujkomı qasınan shólkemlestirilgen jergilikli jaslardıń dramkrujogına meńgeriwshi bolıp tayınlanadı.
Ábdiraman Ótepovtıń ómirinde ayrıqsha bir umıtılmas iz qaldırǵan hádiyse onıń ózbek xalqınıń talantlı dramaturgi hám mádeniy aǵartıw ǵayratkeri, talmas qanatlı teatr iskeri, jawınger jazıwshı Hamza Hákimzada Niyaziy menen ushırasıwı boldı.
Hamza 1922-jılı Xorezmli «Sayyor» teatr truppası menen Qońırat qalasına gastrolǵa keledi. Ábdiraman Ótepov Hamza basqarıp kelgen Xorezm truppasın úlken qızıǵıwshılıq penen kóredi. Hamzanıń bazardaǵı waqıyasın óz qulaǵı menen esitedi. Másláhát, keńeslerine qatnasadı.
Hamza óziniń Qońıratta bolǵan usı saparınıń juwmaǵında jergilikli jaslardan qalalıq teatr truppasın shólkemlestiredi. M.Uyǵınnıń «Túrkstan táwibi» degen kishigirim komediyasın ózi saxnalastıradı.
1922-jılı Ábdiraman Ótepov usı atı atalǵan qalalıq teatr truppasına kórkem-ádebiy basshı etip tayınlanadı. Solay etip, óziniń ómirin iygilikli iske arnaǵan Ábdiraman Ótepovtıń teatr maydanındaǵı xızmeti mine usı krujoktan baslanadı.
Á.Ótepov usı jıllardan baslap shıǵarmalar jazıwǵa da kirisedi. 1922-jılı ol basqarǵan Qońırat truppası ushın «Zindan», «Jezdejan» atlı instsenirovkaların dóretedi.
1922-1924-jıllar aralıǵında Á.Ótepov kóplegen mákemelerde jumıs isleydi.
1924-jıldıń aqırı 1925-jıldıń basında Qońırat rayonınıń partiya komiteti Á.Ótepovtı Sorkól volostına partiya yacheykasınıń sekretarı etip jiberedi.
Usı jılları volostta xatshı bolıp islep atırǵan xalıq shayırı Ayapbergen Muwsa ulınıń tikkeley járdemi menen Sorkól volostı qasındaǵı «Qızıl úy»ge sol elattaǵı barlıq baqsı, jırawlardı, ataqlı qıssaxanlardı, xosh hawaz jigit-jeleńlerdi jıynap, úgit-násiyat jámáátin shólkemlestiredi. «Shálekebay» atlı birinshi bir aktlı komediyasın dóretedi. Kóp obrazlardıń prototivleri sol elattıń konkret adamları edi.
1927-jılı «Tań nurı» truppası Qońıratqa gastrolǵa keledi. «Tań nurı» truppasınıń meńgeriwshisi Tórtkúldegi pedtexnikumnıń tábiyattanıw muǵallimi Zarif Fatixovich Qasımov edi.
«Tań nurı» truppasınıń repertuarı Qasım Áwezovtıń «Tilek jolında», Seyfulǵabit Májitovtıń «Ernazar Alakóz» (eń dáslepki variantı) dramalarınan hám qaraqalpaq, ózbek, qazaq, tatar namalarınan hám qosıqlarınan quralǵan kontsert baǵdarlamasınan ibarat edi. Á.Ótepov uzaq waqıt olar menen birge júrip, truppanıń barlıq repertuarı, artist, artistkaları, jumıs tártibi, saxnalıq usılları menen keńnen tanısadı.
Á.Ótepov usı milliy truppanıń jumısı menen qattı qızıǵıp, onıń repertuarı ushın jańa dramalıq shıǵarmalar dóretti. Óziniń «Jezdejan», «Zindan» instsenirovkaların qayta isleydi. 1927-jılı «Kóshege shıqsam» degen shıǵarmasın jazdı. «Shálekebay» atlı bir perdeli p`esasın úsh perdeli etip qayta islep beredi.
Á.Ótepov 1930-jılı jańa ashılǵan qaraqalpaqtıń birinshi mámleketlik teatrına direktor etip tayınlanadı. Ol usı orında 1932-jılǵa shekem isleydi. Mámleket aldında óz juwapkershiligin jaqsı sezgen jawınger jazıwshı, kórkem óner ǵayratkeri, mámleketlik teatrın zamanagóy repertuarlar menen bayıtıwda hám onıń dóretiwshilik jaqtan hár tárepleme ósip órkenlewi ushın jankúyer zamanlasları menen bir qatarda turıp kóp ǵana paydalı islerdi isledi. Á.Ótepov 1933-jıldıń basında Tórtkúlden Qońıratqa kóship keledi hám 1934-jılı 12-fevralda, 29 jasında súzek keseli menen awırıp, qaytıs boladı.
Dramaturg óziniń bul qısqa ómiri ishinde 16 iri kólemli saxnalıq shıǵarma jazıp qaldırdı. İri kólemli dramalıq shıǵarmaları qatarına «Teńin tapqan qız», «Ashlıq zarı», «Eki baslı suwqabaq», «Odekolon», «900 gramm», «Boyawshı wákil», «Jalqaw diyqan», «Kolxoz turmısı», «Jasırın móldek», «Ane qalas», «Gúman», «Marqabay batır», «Gúlziyba», «Aysánem» p`esaları kiredi.
Á.Ótepovtıń dóretiwshiliginde elewli orın iyeleytuǵın eń kórnekli shıǵarması «Teńin tapqan qız» p`esası. Bul p`esa avtor tárepinen úsh mártebe qayta islenip, eń aqırında 5 perdeli muzıkalı komediya bolıp bizge jetti.
«Teńin tapqan qız» p`esası qaraqalpaq hayal-qızlarınıń óz azatlıǵı ushın bolǵan tariyxıy gúres jolların, bir qansha keń kólemli hám tariyxıy shınlıq kóz-qarasınan, durıs sáwlelendirgen birinshi kólemli shıǵarma.
P`esada qaraqalpaq awılınıń eki shańaraǵı kórsetilgen. Kól eteginde atı shıqqan Shálekebay shańaraǵı menen hesh kimge belgisiz tapqanın qazanǵa salıp kún kórip otırǵan jarlı Sultamurat balıqshınıń shańaraǵı. Avtor usı eki shańaraq arqalı qaraqalpaq awıllarına tán bolǵan, ulıwmalıq xarakterge iye úlken bir tariyxıy shınlıqtı sáwlelendiredi. Ol da bolsa, 1920-jıllardaǵı qaraqalpaq hayal-qızlarınıń azatlıǵın qorǵaw máselesi. Avtor kórsetkenindey, bul jıllarda eziwshi klass wákilleri shet-shebir awıllıq jerlerde ele kúshli edi, jańa-jańa enip kiyatırǵan tártibi aybındırsa da ele tolıq sındırmaǵan máhál edi. Mine usı alasapıran zaman ǵalawıtında ústem klass wákilleri – baylar, mollalar, kátqudalar eski joldı buzbay, jarlı shańaraqlardı óz bildigine kóndirip keldi. Geypara sanası jetispegen jarlı shańaraqlar solardıń tásirinen óz betinshe jazdırılıp shıǵa almadı. Avtor mine usı bir tariyxıy jaǵdaydı realizm biyiginen qarap, eski zaman ideologiyasınıń qıyralıw protsessin, jańa ideologiyanıń jeńimpaz rolin usı bir awıl turmısı mısalında kórkem obraz arqalı kórsetiwdi názerde tutadı. P`esada, álbette, qıyınnan qıyınlastırılǵan shiyeli syujet joq. Dramalıq tartısları da aytarlıqtay shım-shıtırıq emes, bir jón, bir jobalı.
Óz teńine qosılıw jaslardıń ozalǵı ármanı. Usı máńgilik temaǵa óz qálemin jumsamaǵan jazıwshı az emes shıǵar. Usı temada jazılǵan hár bir shıǵarmanıń óz dáwirine qaray jasalǵan ózinshelik syujeti, ózinshelik ideyalıq pozitsiyası bar. Sebebi, hár bir sóz iyesi usı bir gónermeytuǵın máńgi temanı óz qırınan qarap jazadı, ózin tuyınǵan tuyǵını ózinshe súwretlep ózgelerge tartıw etiwge urınadı.
Mine usı ózinshelikti Á.Ótepov júdá jaqsı saqlaǵan. Komediya syujetinde mınaday qızıq jańalıq bar:
Jarlı balıqshınıń qızı Tillaxan awılǵa jaqında kelgen muǵallim Sálmen menen tosınnan gezlesip, eki awız tillesiwge keler-kelmesten birin-biri jaqsı kórip qaladı. Bılayınsha qaraǵanda, adamǵa iseniwge bolar-bolmas hádiysedey bolıp kórinedi. Sebebi, olar bir-biri menen burınnan sır minez emes, jáne de olar biytanıs adamlar. Qalayınsha bulay bolıp qaladı, - dep oylaysań. Al, p`esanı jaqsı serlep oqıp qarasań, bul gúdik biykar bolıp shıǵadı. Avtor bile-kóre olardı bir-biri menen sırttan tanıstırıw ádisin qollanǵan. Muǵallim Sálmen qızdıń Sháleke degen 60 jasar bayǵa qırıq tuwarǵa satılayın dep atırǵanın kóp esitken. Turmıs shınlıǵın xalıq arasına birinshi bolıp taratıwǵa kelgen bul muǵallimniń onı esitip, úndemey qalıwı múmkin emes edi. Biraq bul jerde sheshiwshi sóz qızda. Sol ushın da Tillaxan menen ushırasıwǵa ol kóp ıntıq.
Tillaxan tuwralı da usını aytıwǵa boladı. Ol erksiz qálemegen adamına qırıq tuwarǵa satılǵan. Ata-ana sózin buzıp, óz basına kete beriw qıyın. Hár kim el dástúriniń qulı. Kóp qorqıtadı, tereń batıradı. Endi kóptiń usı máhálge shekem awıp kelgen jaǵın ózgertiw ushın bir tıyanaqlı tirek kerek. Mine, usı tirekti ol muǵallim Sálmen arqalı tapqanday. Sol ushın ol onıń menen ushırasıwı kerek… Biraq qız jolı qılday degen. Bunıń ushın bir báne bolıwı kerek. Onıń ústine qız muǵallim tuwralı kóp ǵana sózler esitedi. Onıń ótkergen úgit-násiyat sózleri kóplerdi tańlandırǵan. Qızdıń ózi de onıń sóylegen sózlerin jasırınıp júrip esitken. Hátteki, kól boyında qızlar menen balıq qırshıp atırǵanda Tillaxan onıń menen kóz qıyıǵın taslasıp ta qoyǵan. Mine usınıń hámmesi qız kewlindegi ushırasıw, tillesiw qushtarlıǵın arttıradı.
Avtor óz qaharmanlarınıń saxnada birinshi gezlesiwine shekem usınday aldın-ala tayarlıqlar jasaydı. Sol sebepli de olardıń birinshi gezlesiwden birin-biri qálep qalıwı psixologiyalıq jaqtan dáliylli bolıp kórinedi. Eki jastıń júreginde muhabbat seziminiń oyanıwında bir zańlılıq bar, ol da bolsa, olar usınday awır sınaqlı turmıs qıyınshılıǵı ústinde ózleri ishten árman etken adam xarakterin, batırlıq penen batıllıqtı bir-birinde kóre biliwinde edi.
Solay etip, avtor «Teńin tapqan qız» degende olardıń boy, sın-sımbat teńligin emes, jası, ishki oy sezimi, aqıl-árman teńliginiń dus keliwin názerde tutqan. Sol sebepli de olar arasındaǵı tez oyanǵan muhabbat ıssı, jedelli hám ushqınlı. Reti kelgende sóz etiwge turarlıq avtordıń jáne bir sheberligi – ol óz qaharmanlarınıń jeke máplerine olardıń jámiyet aldındaǵı azamatlıq minnetleri menen tıǵız baylanıstıra alǵan.
Sonıń ushın da komediyaǵa syujetti avtor bile-kóre olar arasındaǵı ıshqı-muhabbat sezimlerdi súwretlep kórsetiwge qaray quradı. Tillaxan menen Sálmen arasındaǵı másele birinshi perdeniń ózinde-aq sheshiledi. Olar bir-birin bilisti, kóristi hám tanıstı. Al, biraq sheshilmegen bir nárse bar edi, ol da bolsa, olardıń puqaralıq minneti – hayal-qızlar teńligin ayaqqa basıwshılardı qılmıs ústinde uslaw, xalıq aldında olardıń jeksurın kelbetin áshkara etiw edi.
Mine usı jerden p`esada haqıyqat komediyalıq jaǵday baslanadı. Sebebi, bunnan buyaǵına syujet ańlıp júrip Sháleke baydı qaqpanǵa túsiriw háreketlerine qaray qurılǵan.
Avtordıń komediya sırın, komediyalıq jaǵday tábiyatın tereń túsingenligin hám onnan qánigelik dárejede sheber paydalana bilgenligin klassik komediya qaharmanları menen salıstırǵanda tárezisi onshama tómen bolmas edi, - dep oylaymız.
«Teńin tapqan qız» p`esasında hádiyselerdi tipik dárejege kóteriw máselesinde de bir qansha jańalıqlar bar. Aytayıq, Shálekebaydıń shańaraǵındaǵı baydıń hayalı Názigúldiń unamlı obrazı menen baydıń balası Bekmurattıń taza jas nárestelik júregi usınıń ayqın kórinisi. Olar Shálekebaydıń jeksurın islerine qarsı turadı. Xalıqtıń ǵázebinen qorıqqan bul ana-bala qosılıp, óz shańaraǵınıń abıroyı ushın ór kókirek, ójet Shálekebaydı raydan qaytarıw maqsetinde hár qıylı tosqınlıqlar jasaydı. Úlken adamgershilik at-abıroydıń bendesi bolǵan bul ana-bala obrazında eski tártiptiń eskirgen dástúrlerin biykarlaw tendentsiyası da joq emes. Avtor usı tendentsiyanı Bekmurattıń ákesiniń saqalındaǵı aqlardı iskekleymen dep ótirikke, sadalıqqa salıp, gúzep taslaǵan jerdegi sózsiz háreketleri arqalı hám Názigúldiń Shálekeni qudalar aldında shermende etiw maqsetinde tisi awırǵan etip jaǵın baylatqan jerlerdegi sózsiz háreketler arqalı júdá pinhanı etip sheber iske asıradı.
Avtor bul obrazlarǵa adamgershiliktiń eń biyik dárejesinen qaraǵan. Shálekebay ayttırǵan jas qız Tillaxanǵa olarda kúndeslik, qızǵanshaqlıq kóz-qarası joq. Kerisinshe, bay hayalı Názigúl de, bay balası Bekmurat ta Tillaxandı basına usınday sawda túsip, ǵáplette qalǵanı ushın ayaydı, qayǵıradı. Qolınan kelgeninshe onı bul ádilsiz neke qurıǵınan bosatıwdıń háreetinde boladı. Bay shańaraǵınan bolıwına qaramastan, olardıń qulqı da, turqı da, is-háreketleri de adamǵa ısıq, súykimli.
«Teńin tapqan qız» komediyası 1928-jıldan berli usı kúnge shekem respublikamızdıń milliy teatrlarında bir neshe mártebe qoyıldı. Ele de bul komediyanıń biziń jas áwladlarımız ushın tariyxıy jaqtan áhmiyetliligi joǵalǵan joq.
1930-jıllardıń basında jazılǵan Á.Ótepovtıń iri kólemli draması «Gúman» p`esası boldı. Á.Ótepovtıń bul draması 1932-jıl jazılıp, teatr saxnasına qoyıladı. «Gúman» avtordıń eń jaqsı dramalarınan esaplanadı. Bul dramada jańa shańaraq máselesi kórsetilgen. Jańa shańaraq, shańaraqlıq jańasha qarım-qatnas máselesi bul p`esanıń tiykarǵı syujetlik ózegin quraydı.