Ибрайым Юсупов

MURATBAY NIZANOV
(1951-jılı tuwılǵan)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Muratbay Nızanov – qaraqalpaq ádebiyatınıń bosaǵasın 80-jılları atlaǵan prozada da, milliy mádeniyatımız benen jurnalistikamızda da belgili ornı, ózinshe qoltańbası bar nishteri ótkir satirik-jazıwshı, xalqımızǵa keńnen tanılǵan belsendi publitsist, tereń mánili kúlki sheberi.
Ol 1951-jılı 8-fevralda Kegeyli rayonında tuwılıp, orta mektepti tamamlaǵannan soń, Qaraqalpaq mámleketlik universitetin sırttan oqıp pitkeredi (1977), soń ózi tuwılıp ósken, házirgi Máteke Jumanazarov atındaǵı xojalıqta jumısshı (1968-1971) bolıp isleydi, áskerlikte xızmet etedi (1971-1973), sońınan Kegeyli rayonlıq «Paxtakor» sport komitetinde instruktor (1973-1976), rayonlıq házirgi «Kegeyli turmısı» gazetasında (1976-1981), respublikalıq «Jetkinshek» (1981-1982), házirgi «Erkin Qaraqalpaqstan» (1982-1983) gazetalarında, Qaraqalpaqstan teleradio kompaniyasında aga redaktor, bas redaktor, ózi shólkemlestirgen biyǵárez «Aral» jurnalında bas redaktor (1991-1994) lawazımlarında isleydi. Ol 1994-jıldan «Qaraqalpaqstan» baspasınıń direktorı, al házirgi waqıtta «Qaraqalpaqfilm» kinostudiyasınıń direktorı lawazımında islemekte.
Talantlı qalem iyesi, ásirese, 80-jıllardıń ekinshi yarımınan baslap oqıwshılar jámiyetshiligine ótkir satirik jazıwshı, belsendi telejurnalist sıpatında tez arada jaqsı tanıldı, zaman talabına ılayıq isbilermenlik te kórsetip, siyasiy jámiyetlik hám ádebiy milliy basılım «Aral» jurnalın, oǵada ózine tartımlı hám qızıqlı «Máwrit» (mádeniyat, ádebiyat, waqıyalar, reklamalar, informatsiyalar, táshwishler – degen sózlerdiń birikpesi, bas háriplerinen quralǵan sóz) atlı telekórsetiw, kop sanlı kúlki keshelerin shólkemlestirdi.
Satirik jazıwshınıń «Usınday da boladı», «Nıshana», «Kúlkim keledi», «Sizge bolmaydı», «Adam kúldirgeni ushın yamasa ayıpkerdiń altı xatı», «Jat jurttaǵı jeti kún», «İshek-silem qattı meniń», «Adam jamanlasań zeyniń ashıladı», «Irasın aytsań uradı», «Eki qanxor», «Ǵáziyne», «Jaqında qızıq boladı» atlı kitap-toplamları respublikamızdıń oqıwshılarına jaqsı tanıs, al onıń ayırımları pútkil Ózbekstan kólemine de belgili bolmaqta, mısalı, «Jat jurttaǵı jeti kún» (1995), «Jaqında qızıq boladı» (1999). Qálem iyesiniń satiralıq qosıqları hám gúrrińlerinen tısqarı «Jat jurttaǵı jeti kún» «Para», «Eki qanxor» povestleri respublikamızdıń teatrında saxnalastırıp qoyıldı. «Eki dúńyanıń áweresi» komediyası, bul komediya 1994-jılı «Noyob nusqa» degen at penen Hamza atındaǵı akademiyalıq teatrda da qoyıldı, radio-televidenie arqalı Ózbekstan kóleminde qayta-qayta atqarılıp kiyatırǵan oǵada kóp sanlı intermediya menen parodiyaları, tımsalları ayrıqsha áhmiyetke iye.
Nishteri ótkir satirik qálem iyesi M.Nızanov turmıstaǵı unamsız hádiyselerdi biraz orınlarda óz oqıwshılarına awızsha jazba júzbe-júz otırıp ta, radio-televidenie yamasa teatr arqalı da tez hám tásirli jetkeriw ushın uyqasqa túsirilgen «qosıqlar» úlgisinde kóplegen shıǵarmalar dóretti.
Jazıwshınıń bunday shıǵarmaları «İshek-silem qattı meniń», «Kúlkim keledi» degen toplamlarında jámlengen. Onda adam ómiri menen jámiyetlik turmısta orın alıp kiyatırǵan byurokratlıq, menmenlik, kórse qızarlıq, jatıp isherlik penen paraxorlıq, sıqmarlıq, sútxorlıq, ot bası menen shańaraqtaǵı erli-zayıplılar arasındaǵı túsinbewshilikler menen kelispewshilikler, hayal-qızlardıń minezinde geyde kóbirek orın alatuǵın biyhaya-sharbayashılıǵı arqalı er azamatlarǵa orınsız hazar kórsetiw sıyaqlı jaramsız qılwalar kúlki nishterine ilinedi, satirik shayır-jazıwshı bunday unamsız nárselerdi dál áshkaralaytuǵın kartinalardı sezgirlik penen taba otırıp, olardı qosıq uyqasına túsiredi. Geypara orınlarda ol usınday hádiyselerdi poeziyalıq jol menen súwretlewde tek ǵana qatıp qalǵan tórt qatarlı qosıq úlgisin paydalanıp qoymastan, al geyde aq qosıq, geyde terme-tolǵawlıq úlgilerdi de paydalanıp, parodiyalar formasında orınlı isletip otıradı.
Mısalı:

Bir degende ne jaman? –

Qaltańnan shıqqan pul jaman.
Ekilenshi ne jaman? –
Hámelden túsken sol jaman.
Úsh degende ne jaman? –
Májiliste aytqan min jaman.
Tórt degende ne jaman? –
Bardamlı jerdiń qızına,
Úylene almaǵan ul jaman.
Bes degende ne jaman? –
Jónine tursın hámmesi,
Saǵaqtan ilgen shın jaman.

Qosıq-termeniń barlıǵı usıdan ibarat. Ol oqıwǵa, aytıwǵa qonımlı, jeńil tásirli hám jaydarı, biraq barlıq sózlerdiń sotsiallıq áhmiyeti, kúlkili-astarlı tárepleri de kúshli. Satirik jazıwshı M.Nızanov usınday qısqa hám ótkir shaǵın poeziyalıq dóretpeleri arqalı-aq óz zamanlaslarına úlgili sóz aytadı, olardıń mıyıqlarında nishterli kúlki oyatadı. Onıń bunday shıǵarmaları tereń realizmi menen de qunlı. Qarańız:

Jazıwshıǵa yosh kelmese,

Awdarmaǵa tiyiser.
Kompozitor xalıq namasın,
Qayta islewge kiriser.
Artistlerge yosh kelmese,
Tarǵıllanar dawısı,
Baslıqlarǵa yosh kelmese –
Áne, sol eń qáwiplisi!

Álbette, qosıqtıń dáslepki qatarların tap sol turısında qatıp qalǵan túsinik retinde de qabıl etiwge bolmaydı, biraq olarda shınlıq ta joq emes, sol arqalı ol óz qalemlerin de «qamshılap», olarǵa talap qoya biledi. Qosıqtıń sońǵı pikirlerin bolsa túsindirip otırıw artıqmashılıq etse kerek. Aytayın degenimiz, bularda jazıw, sóz ónerine tán nárse – eń baslısı – qısqalıq hám ótkirlik kúshli seziledi. Jáne de tómendegi mısallarǵa qarańız:

Teatr degen awdarma deńiz,

Awdarma,
Teatr – ekewi egiz!

Yamasa «Qudalıq»taǵı dialog:

- Qızımız sonday tabısker,

Dúkan ashadı «Qosbulaq»ta.
- Bala da qurı aylıqshı emes,
Starshiy agent «Gosstrax»ta.

Sózi menen isi bir emes adamlar haqqındaǵı satiriktiń mınaday tórt qatarı da qısqa bolsa da oqıwshılar hám tıńlawshılardı oylandırarlıq turmıslıq kartina:

Vrach lektsiya oqıdı keshe awılda,

Araqtıń aqıbetin ayta almay otır,
Al azanda kórsek, bas awırıwdan,
Ózi qonaq jerden qayta almay otır.

Burınnan ádebiyat tariyxında belgili bolǵanınday satira hám yumorlıq shıǵarmalarda biraz orınlarda ómir qubılısları bir táreplemelew halda, geyde bórttirilińkirep, giperbolalıq sıpatta da alınadı. Biraq, ol isenimli túrde alınıp, sol dóretpe ideyasına maqul hám jaramlı tússe ǵana paydalı. Sebebi, satira yamasa yumorǵa ilingen unamsız hádiyseler yamasa minez-qulıq belgileri de turmıstıń ózinde ózgeshelenip, bóleklew túrde daralanıp turatuǵını da anıq. Mine usınday qolaysız is-háreketler menen detallardı satirik jazıwshı ómirden dál baqlap, sezgirlik hám ilgirlik penen óz kókiregine túyip aladı, onı qayta islep, qıyal menen tolıqtırıp, alıp taslap yamasa qısqartıp, geyde sol turısında-aq qaǵaz betlerine túsiredi. Mısalı:

Qutlı bolsın ǵoshshaq jigit!

Atı-jónsiz toylarıńız.
Báne tawıp xalıqtı jıyıp,
Stol-dápter qoyǵanıńız.

… Biye alıp, shımshıq soyıń,

Bola bersin toylarıńız.
Aǵayinler azar-bezer,
Sırtıń pútin, ishiń sezer,
Kóylek ózgertseń xabar jiber,
Bol bersin toylarıńız.

Atın tawıp alǵan jaqsı,

Ar-uyattan qaltań jaqsı,
Shaytan tawıǵıń ǵurıq bolmaqshı,
Qashan bolar toylarıńız?

Zamanlaslarımızdıń oy-sezimleri, túsinik dúńyası da hár qıylı. Házir geypara shańaraqlardaǵı erli-zayıplılar, er-hayal ortasındaǵı xojalıq mashqalaları menen ot basındaǵı qatnaslar sol úydin jumısların óz-ara bólisip alıp islewdegi kelisim hám awızbirshilik penen sıylasıqlar búgingi kúnleri biziń burınǵı milliy adamgershilikli dástúrlerimizge kóbinese qayshı kelmekte. Onday orınsız «jańalıqlar» geyde sol shańaraqtıń birotala ıdırap ketiwine de alıp kelip atırǵanı sır emes. Kópshilik bolmasa da biraz úylerdiń, ásirese, qalalı shańaraqlardıń turmısındaǵı usınday jaman illetler satirik shayırdıń «Meniń tanısım», «Ne tiler mennen» qosıqlarında tásirli kórsetilgen.

Mezgil menen demlep qoydım shayıńdı,

Juwıp qoydım áywanıńdı, jayıńdı,
Ketemen dep alar boldıń janımdı,
Yar qara kózleriń ne tiler mennen?

Men otırsam kostyumıńdı utyuglep,

«Awqat aspay keliwimdi kúttiń?!» - dep,
Azandaǵı shawqımıńdı pútinlep,
Alarǵan kózleriń ne tiler mennen?

Yamasa «Meniń tanısım» qosıǵında bılay degen:

Hayalı «há» dese,
Zárresi ushıp ketedi,
İship otırǵan kesesi,
Qolınan túsip ketedi.
… Qazandı da ózi asadı,
búkildetip,
Sóytip qosıq aytama-aw
bir túrli etip…
Bir saparı:
«Tósekti de men salaman,
Hayaldan ózime
bir kórpeshe kem salaman»,
Dep kópshilikke maqtandı,
Birew ishin uslap,
Birew jatıp qaldı…

Mine bunday tiplerdiń bar ekenligin turmısta ózimiz kórip júrmiz hám onıń maqullaytuǵın tárepinen góre ersiligi, orınsızlıǵı basım ekenligin moyınlawımız kerek. Álbette, satirik-shayır bunıń menen shańaraq turmısında tek ǵana hayallardı mátibiy etip, olardıń ór minezligi menen óreskiligin sınap qoymastan, er jınıstaǵı zamanlaslarımızdıń ersi qılwaların da satira nayzasına ildiredi. Qarańız:

- … Keshe sen ketken soń,

Úyden shıǵıp ketippen,
Más adamda es bolama?!
«Balıqtı sortqa ayıraman!» dep,
Háwizge ıǵıp ketippen.
Juwıra shıqqan hayalım,
Eplep súyrep alıptı,
Azanda kórsem,
Bir tufliyim háwizde,
Bir tufliyim úyde jatırıptı…
Tula boyım qaqsap otır,
Bir ayaq aqsap otır.
Al óziń she?
- Oy sorama!
Biziń tek háwizge túsiwimiz jetispeydi,
Bolmasa,
Qaynaǵamızdıń kózinshe,
Hayaldı eki ret súyip alıppan.
Bul da azlıq etkendey,
Telefonnan,
Bayaǵı sáteńniń úyin alıppan.
… «Jora bolayıq!» dep jańaǵınıń,
Belinen ashırım alıppan,
Sóytip úyden kashırıp alıppan…

Bunday kórinsiler máslikke ózin jeńdirgen adamlar turmısında tez-tez bolıp turatuǵın jaǵdaylar ekenligi ayqın. Eger biz házirgi turmıs penen olardı salıstırıp qarasaq, tek ǵana er adamlar emes, al hayal-qızlardan da máskúnemlerdiń kóbeyip, olardıń araq iship, temeki shegiwge háwesleriniń artıp baratırǵanlıǵı bizlerdi jáne de húreylendiredi! Sol sebepli de satirik jazıwshı M.Nızanov óziniń kópshilik qosıq hám gúrrińleri, povestleri menen komediyalarında hayal-qızlardıń óreskiliklerin zıyatıraq áshkaraladı desek te, olardıń turmıslıq negizleri joq emes. Jazıwshınıń usınday poeziyalıq shıǵarmalarınıń jámiyetlik áhmiyeti basım bolǵanı ushın da olardı oqıwshılardıń kópshilik ziyrek toparları biraz waqıtlardan berli radio-televidenie, baspa sóz arqalı bilip, geyde yadlap alǵan. Demek, bul onıń poeziyalıq satira-yumorlıq shıǵarmalarınıń ulıwma xalıqlıq áhmiyetin belgileydi degen sóz.

XX ásirdegi qaraqalpaq prozasında naǵız realistlik prozada satiranıń rawajlanıwında O.Ábdiraxmanovtıń, S.Jumaǵulovtıń, M.Nızanovtıń 70-90-jıllardaǵı gúrrińleriniń áhmiyeti ayrıqsha úlken. Solardıń ishinde, ásirese, M.Nızanov óziniń bir neshe toplamlarına kirgizilgen hám radio-televidenie, teatr saxnaları arqalı artistlerimiz, kórkem háweskerlerimiz tárepinen atqarılǵan oǵada kóp sanlı prozalıq realistlik dóretpelerinde sotsiallıq jámiyetlik turmısımızdıń zárúrli mashqalaların satira hám yumorlıq usıllar menen ortaǵa tasladı hám bul baǵıtta óz sheberligi hám aktivligi, óz qoltańbası menen kózge tústi. Onıń satiralıq realistlik prozası, gúrrińleri menen povestleri óziniń haqıyqatshılıǵı, geyde jeńil yumorı, jarasımlı házili, geyde oǵada ótkir, nishterli kúlkisi-ironiyası menen oqıwshılardıń dıqqatın ózine tartadı.
Jazıwshınıń satiralıq gúrrińlerinde jámiyetlik turmıstıń konkret bir belgili máwritlerindegi ashshı turmıs shınlıǵı shım-shıtırıq yamasa orınsız uzaq waqıyalarǵa sozıp otırmastan anaw yaki mınaw qaharmanlardıń kóbinese awızeki gúrrińleri, jazǵan xatları, yadqa túsiriwleri hám elesletiwleri, geyde qısqa-qısqa dialogları arqalı-aq sol obrazlardıń ishki minez-qulıq, ádep-ikramlılıq sıpatları ashıp beriledi. Ol bunday belgili bayanlaw usılların sol dóretpe ushın alǵan turmıslıq, ómirlik materiallardıń yamasa shıǵarmanıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarı ushın qaysısı qolaylı ekenligin durıs tańlaydı. Máselen, ol ótkir siyasiy-jámiyetlik tematikanı súwretleytuǵın «Tús» degen gúrrińinde qaharmannıń tús kóriwin bayanlaw usılın, «Meniń Tállibiykem» taǵı basqa shıǵarmasında qatnasıwshınıń jazǵan xatın bayanlawdı, «İsi kelispegen adam» gúrrińinde bir jırındıxor, sútxordıń óz basınan keshirgenlerin awızsha aytıp beriw formasın sheber isletedi. Bunday usıllardı qollanıw onıń shıǵarmalarına syujetlik-kompozitsiyalıq jaqtan jıynaqlılıq kórkem bayanlawdıń tiline de tásirlilik, ekspressivlik, emotsionallıq baǵıshlaydı.
Jazıwshınıń qaharmanları oqıwshılardıń kóz aldında tap tiri adamlarday janlı hárekette, qıymıl-qozǵalısta hár qaysısı óziniń ishki minez-qulıq belgileri menen kórinedi. Satirik qaharmanlardıń ádep-ikramlılıq minez-qulıq sıpatların ashatuǵın dálme-dál, anıq kúlkili belgiler yamasa olardıń awızsha yamasa jazba túrdegi aytqan bir-eki awız sózin yaki bolmasa, anıq bir predmetlik obrazlı psixologiyalıq detaldı sezip hám tawıp alıp, pútkil shıǵarmanıń syujetlik kompozitsiyalıq rawajlanıwın sonıń átirapına quradı hám sol arqalı qaharmanlar xarakteri tereńlestiriledi. Máselen, jazıwshınıń «Sizge bolmaydı» kitabındaǵı «Qan basımı» atlı gúrrińinde barlıq waqıyalar úlken hámeldegi eki-úsh adamnıń qan basımı haqqında shaǵal-máslik qurıp, áńgimelesip otırıwınan baslanıp, xızmet etip atırǵan jas shayırǵa oqıǵan qosıǵı ushın birewi tórt qoy, birewi eki qutı import sarı may, birewi hár ay jumısqa barmay-aq ortasha xızmet haqı tólewdi sıylıq etkeni ushın júregi pák, ar-namısı taza qálem iyesiniń óziniń tómenshik ǵárip halına hám basqalardıń insapsızlıq, dańqparazlıǵı menen xalıq, mámleket múlkin tógip-shasharlıǵına shıdamay qan basımı kóterilip, awırıpqalıwın ıqsham bayanlawdan ibarat. Bul jerde «qan basımı» keseliniń atı sol shıǵarmanıń syujetlik kompozitsiyası kósheriniń orayında turadı hám barlıq waqıya, kórinis, dialogtaǵı gáplerdi óz sheńberinde aylandırıp, bir jerge biriktirip, jámlep turadı.
Jazıwshınıń «Dińgektegi danıshpan» degen («Jaqında qızıq boladı» (1999) atlı toplamına kirgizilgen) gúrrińinde de jazıwshı sheberliginiń, onıń poetikasınıń kórkem detalǵa baylanıslı usınday sırların ańǵarıw onsha qıyın emes. Onda belgili bir jámiyetlik xojalıq kolxoz orayındaǵı tóbeshikke burın ornatılǵan kósemdi kóterip alıp taslap, sońınan siyasiy jámiyetlik qayta ózgerislerdiń aqıbetinde sol kolxozǵa qaytadan at qoyıwdan payda bolǵan waqıyalar, jańa atlarǵa baylanıslı usınıs-dialoglardı qısqa-qısqa beriw, tóbeshikke qoyılǵan ótkir, satiralıq kúlkili belgini súwretlewden ibarat.
Anıǵıraq aytqanda, kolxozdıń jańa atın qoyıw ushın jıynalısta biraz usınıslar boladı. Olardı satirik jazıwshı qızıqlı hám ótkir kúlkili túrde sheberlik penen bergen, sóz qurılısları da stillik jaqtan nıq hám tásirli. Mısalı, «Esheyinde qol shoshaytıp sóylewge qorqatuǵın kósemlerimizdiń moynına endi tros ilinip, eskertkishleri alıp taslana basladı». Kolxozdıń jańa atına birew Shár`yardıń, birew Omar shayırdıń, birew urısqa qatnasqan Esmırza degen nuraniydiń atın qoyıwdı usınbaqta. Bularǵa qarama-qarsı «Shár`yar batır emes, al patshanıń taslandı balası, Áy, bereket tap, kúshik penen pıshıqqa almastıratuǵın emes pe?! Omar shayır İzimge tomar qoparsa, qopar bersin. Bul İzimniń kolxozı emes, onnan da Qulımbet bolıstıń atına qoyıw kerek, haw bolıs bolǵan ǵoy, ol tórt qatın alǵan adam, Esmırza nuraniy urıs qatnasıwshısı bolǵan menen ele tiri, tiri bolǵan menen qattı jatır… taza mór soqtıraman degenshe qalmaydı, Aysaranıń atına qoyayıq, yaq bolmaydı, sózimiz awır bolmasın, ol keyingi waqıtları raykom sekretarı menen júrgen» degen sıyaqlı ersili-qarsılı tolıp atırǵan sózler aytıladı. Sońınan kolxozǵa jer-suw ataması «Dambal ketken» degen atama usınıladı. Sóytip satirik qaharmanlardıń mınaday ótkir kúlkili hám tereń mánili dialogların isleydi:
«- Dambal ketken? Ol qalay ketken eken?
- Qaydan bileyin, shıraqlarım!
… Tús waqtında hayallardıń tasaraq jerge barıp, ústindegi kiyimlerin sheshpesten shomılatuǵın ádeti bar… Suwǵa túskennen keyin dambal qampayıp ketpeyme?! Hayaldı tartıp, qutqarıp atqanda ol sıpırılıp túsip qalǵan.
- Menińshe jaqsı atama, - dedi brigadirlerdiń birewi. – Siyasat penenjámiyet penen is joq. Qay dáwir bolsa da bári bir. Biraq… házirgi jaslar «dambal» degendi túsinbewi múmkin… «Ishtan ketken» dep ózgertiw kerek.
- Yaǵ-áy, ıshtan degen mádeniyatsız ǵoy!
- Ishtan ne, dambal ne bári bir nemes pe?!
- Bári bir emes, dambal ıshtannan mádeniyatlı.
- Mádeniyatlı bolsa, baǵanaǵı Esmırzdan abıroylı bolǵanı ma…?!»
Minekey bul sózlerge qaysı bir tıńlawshı hám oqıwshınıń ishek-silesi qatıp kúlmewi múmkin emes hám dialog, ulıwma gúrrińdegi barlıq hádiyseler turmıs shınlıǵına, qayta qurıwdıń bılǵasıqlı, ala burqan dúbeleyli haqıyqatlıǵına tiykarlanǵan.
Ulıwma alǵanda, M.Nızanov XX ásirdiń aqırındaǵı milliy qaraqalpaq ádebiyatında talantlı satirik shayır, sheber prozaik, komik dramaturg sıpatında da xalqımızǵa jaqsı tanılǵan jazıwshı retinde moyınlanadı. Xalqımız óziniń súyikli jazıwshısınan jańa ásirde de kútetuǵın qızıqlı shıǵarmaları mol.