Ifodali o`qish va mutolaa madaniyati” fanidan materiallar 1-mavzu: “Mutolaa madaniyati” fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Reja

Solishtiring:
Kecha kerak bolding, //
Bolalik chog`im! //
Senga qo`l uzatdim, /
Yo`q,
Yetolmadim. //
Oshkora g`irromlik qildi
O`rtog`im, – //
Men: / bor, o`ynamayman, //
Deb ketolmadim… ///
Lirik asarlarni ifodali o`qish jarayonida ovozni har xil tovlash mumkin. Ovoz tovlanishi ikki o`rinda kerak:1.She`rdagi ruhiy holat: ko`tarinkilik, g`amginlik, mehr, g`azab kabi tuyg`ularni anglab ovozni tovlash, tezligi, balandligi, mantiqiy pauzasini o`zgartirish mumkin.
Mayliga kimgadir
Yoqsa,
Yoqmasa.
Ularga qo`shilib
Yig`lasharmidik.
Biz baxtli bo`lamiz
Xudo xohlasa,
Xudo xohlamasa
Uchrasharmidik.

1. 
   Voqeaband she’r bo`lsa, undagi har bir obrazni alohida-alohida ovoz bilan o`qish lozim. Biz buni ikki xil tarzda namoyish qilamiz. A. Voqeaband lirik asarni boshlang`ich sinf o`quvchilariga rollarga bo`lib o`qitish mumkin. Buni talabalar yordamida amalga oshirish mumkin. B. O`qituvchining o`zi ovozini tovlashi mumkin:
   

Muxtorjon olti yoshli /
Singlisidan so`radi: //
– Munisxon, /
Rostingni ayt, /
O`ylashni bilasanmi? //
Munisxon ajablanib / akasiga qaradi: //
– Aka-a, / o`zing ayta qol, /
O`ylash degan nimadi? /
Muxtorjon jiddiy turib, /
Qoshini birga yig`ib, /
Singlisiga ko`rsatdi: /
Mana, men o`ylayapman!.. //
– Nimani o`ylayapsan? //
– Juda ko`p o`ylayapman: /
Marojniydan tog` bo`lsa, /
Nuqul gilos, bog` bo`lsa, /
Bir qozon qaymoq bo`lsa, /
Tuyaday pishloq bo`lsa… //
Boshlang`ich sinf darsliklarini ko`zdan kechirganimizda aruz va erkin vazndagi she’rlar kam uchrashini kuzatdik. Aksariyat she’rlar to`rt misrali banddan iborat. Qofiyalar hamisha ham to`q emas, bu ham ifodali o`qishda qiyinchilik tug`diradi. Barmoq vaznidagi murakkab vaznli she’rlar 1-2 sinfda emas, 3-4-sinfda uchragani ma’qul. Aruz va barmoq vaznidagi she’rlarni o`qiganda mantiqiy va ritmik pauza muhim rol o`ynaydi, ammo erkin vazndagi she’rning o`qilishida ritmik pauza
emas, mantiqiy pauza alohida o`rin tutadi. Aruz va barmoq vaznidagi she’rlarning o`qilishida o`ziga xos qonunlar bor: A. Aruz vaznidagi she’r ifodali o`qilganda, baytda rukn soni sakkizta bo`lsa, ikki rukndan so`ng bir bor, misra oxirida bir bor to`liq nafas olinadi, baytda rukn
soni oltita bo`lsa, misradan so`ng to`liq nafas olinadi, ungacha ohangda uzilish bo`lmasligi lozim. Shu taxlit mazmunga qarab ovoz rangi tovlanadi, ya’ni g`amgin yoki ko`tarinki kayfiyatni ifodalovchi ohangda o`qiladi, she’r janriga qarab bandda ritmik pauza qilinadi.
Boshqa vaznlardan farqli o`laroq aruz vaznida rukndan so`nggi pauza jarayonida so`zni ikkiga bo`lib, pauza qilish mumkin. Aruz vaznidagi she’rlarning o`qilishida musiqiylik bor, bu boshqa vaznlarga xos emas. B. Barmoq vaznidagi she’rda har satrdan so`ng ohang uziladi, mantiqiy pauza bo`lsa, har sozdan song to`xtalish ham mumkin. Albatta, ovoz ko`tarilib-tushushi, tirli kayfiyatni ifodalashi mumkinki, bu pauzaga ta’sir qilmaydi. C. Erkin vazndagi she’rning o`qilishini muayyan qolipga solib bo`lmaydi, negaki qahramon kayfiyatini she’rxon qanday idrok qilsa, mantiqiy pauzani qo`llaydi, bu vazhda band emas,
mazmun yaxlitligiga qarab ritmik pauza qilinadi. Lirik asarlarni ifodali o`qishni to`g`ri amalga oshirish o`quvchining matnni chuqur idrok etishiga, ruhiyatining tarbiya topishiga, komil, eng muhimi, ezgu amalli inson bo`lib yetishuviga ko`mak beradi. Ifodali o`qishni eplagan o`qituvchining darsi qiziqarli, tushunarli, esda qolarli bo`ladi.
Talabalarning darsdan olgan bilimlarini "Ven diagrammasi” strategiyasi metodi bilan tekshirsak: lirik asarlarni ifodali o`qish uchun zarur tushunchalarni uch aylanaga yozing. Berilgan sxemani shunday to`ldiringki, zarur tushunchalarning kesishish o`rinlari to`g`ri kelsin.
Yordam ma’nosida zarur tushunchalar nomini tavsiya qilamiz, siz to`g`ri joylashtiring.
She'r ilmi adabiyotshunosligimiz tarixida turlicha nomlar («nazm qoidalari», «ilm ush-she'r»...) bilan atalib, uning asosida hamisha she'riyatdagi vaznlar masalasi, ayniqsa aruz ilmi qoidalari yetakchi mavqe kasb etgan. Xalq she'riy ijodida va qisman yozma adabiyotda namoyon bo`lib kelgan, chinakam o`lchov hisoblanmish aruzga muvofiq kelmagan she'rlar esa vaznsiz she'rlar hisoblangan. Bunday she'rlar keyinchalik, ya'ni ularning aruzga daxli yo`qligi ko`proq anglashilgach, «hijo vazni», «barmoq vazni» nomibilan atala boshlangan. Shu tariqa hozirgachalik o`zbek she'riyatida ikki asosiy vazn tizimi mavjud: barmoq vazni tizimi, aruz vazni tizimi. Keyingi asrda barmoq vaznining mavqei juda oshdi, ijodkorlarning aruz ilmidan uzoqlashuvi singari sabablarga ko`ra aruziy ijodlar, asarlar kamaydi. Aruzga ehtirom va uning yuksak mahoratga eltuvchi ilmiy imkoniyatlariga nisbatan hayratlar esa saqlanib turibdi.
Har ikki vazn sistemasi ham so`zni, inversiyali gapni o`lchash vositasi — birligi sifatida «hijo»ga tayanadi. Bugungi kunda «hijo» atamasi mohiyatan «bo`g`in» tushunchasidan farqlanadi va mazkur atamalarning biri aruzga, ikkinchisi barmoqqa tegishli qo`llaniladi.
Mabodo hijo va bo`g`in aynan bir xil hodisalar sifatida xato hislansa, barmoq vaznidagi so`z va gaplarni o`lchash aruzdagi hijo miqdori o`lchanishi bilan farqlanmasdek tuyuladi. Hijo va bo`g`inda jiddiy farqlanish borligi bois she'riy misralarning hijo — bo`g`in sanog`ining belgilanishida ham ikki she'riy tizim bir-biridan boshqacha. Shuningdek, bugunning imlosi va talaffuzi ham o`zgacha. Ammo barmoq va aruz o`rtasidagi asl, katta tafovut ularning o`zga bir xosligida ko`zga tashlanadi. Professor Fitrat shunday yozadi: «Asil ayirma hijolarning kayfiyatlarini nazar-e'tiborga olib-olmaslikdadir».
Ikki vaznning bir-biridan farqlanishiii tushunish ham, har birining o`ziga xos o`lchov-xususiyatlarini idrok qilish ham, darhaqiqat, hijo yoxud bo`g`inning sifat jihatiga e'tibor qaratilishi yoki qaratilmasligini anglashdan boshlanadi.
Bugungi o`quvchi, adabiyot muxlisi aruzni o`rganmoq istasa, bu masalaga kirishishni barmoq vazni xosliklari bilan, bo`g`in va hijo mohiyati bilan tanishishdan boshlagani ma'qul. Negaki ommaviy she'riyati aruzdan, adabiyotining o`rgatilayotgan ilmi aruzshunoslikdan anchayin bebahra bo`lgan, barmoq vazni ijodlari ustuvor odimlayotgan davr o`quvchisi uchun oson anglashiladigan bilimdan bilmaganini o`rganish sari borish talab etiladi.
Barmoq vaznida bo`g`inlar sanog`ini hisoblash va she'r mobaynida misralardagi ular muvofiqligini ta'minlash jarayonini shu vazndagi istalgan she'r misolida tekshirib, bilib olish mumkin. Barmoq misralarida bo`g`inlarning guruhlashib turoqlanishi ancha oson, sodda bo`lib, turoq aruzdagi rukn bilan vazifadoshdir. Turoq va ruknda shaklan, mikdoran o`ziga xosliklar bor. Lekin ruknni o`rganish zaruriyatini turoq orqali yoki ikkalasining qiyoslanishi orqali amalga oshirish maqsadga muvofiq:
Men ham yashayapman | o`z zamonimda, 11 bo`g`in (6 + 5)
Davrimdan qayga ham | ketardim yiroq. 11 bo`g`in (6 + 5)
Va lekin bilmadim | mening qonimda 11 bo`g`in (6 + 5)
Qaysi bir bobomning | xislati ko`proq. 11 bo`g`in (6 + 5)

1. 
   Oripov, «Genetika»)
   

Hozirgi o`zbek she'riyatining yetakchi she'r tizimi - barmoq, yuqorida aytilganidek, misralardagi bo`g`inlar sonining tengligiga asoslanadi. A.Fitrat barmoq vaznini milliy vazn deb atarkan, shunday yozadi: "Milliy vaznimizda asos so`z bo`g`imlarining sanog`idir. Bir baytning birinchi misra'i necha bo`/im esa, ikkinchi misra'i ham shuncha bo`/im bo`ladir. Bo`/imlarning harf, cho`zg`i sonlariga esa ahamiyat berilmaydir",- deb yozadi. Fitratning barmoqni "milliy vazn" deb atashiga asos shuki, barmoq tizimi o`zbek tili tabiatiga, uning tovush xususiyatlariga muvofiq keladi. Shu bois ham o`zbek xalq og`zaki ijodi namunalari asosan barmoqda yaratilgan.
Keyinroq, arab istilosidan keyin yozma adabiyotda aruz qaror topgan bo`lsa-da, xalq og`zaki ijodining asosiy she'r tizimi barmoq bo`lib qolaverdi. Bu, birinchi galda, barmoqning o`zbek tili xususiyatlariga to`la muvofiqligi bilan izohlanadi. XX asr boshlaridan, jadid shoirlar Cho`lpon, Fitrat, Hamzalarning ijodi bilan she'riyatimizda yana barmoqning yetakchilik davri boshlandi.
Barmoq she'r tizimida mutaxassislar 4 bo`g`inlidan tortib 16 bo`g`inligacha bo`lgan vaznlar tarqalganini ta'kidlaydilar. Vazn har bir she'rda mavjud bo`ladigan hodisa sanalib, uni metr(o`lchov) deb ham nomlanadi. Barmoqdagi o`lchov belgilanganda avvalo bo`g`inlar soni, keyin turoqlanish tartibi ko`rsatiladi. Masalan:
Yuzlaringni / mayliga yashir, 9 (4 + 5)
Kerak emas / nozlar, imolar. 9 (4 + 5)
Go`zallikning / qoshida axir, 9 (4 + 5)
Cho`kka tushgan / hatto xudolar. 9 (4 + 5)

Oddiy mashinani / ko`rsa bolalar 11 (6 + 5)

Hayratga tushishni / kanda +ilmaydi.11 (6 + 5)
Olis yulduzlarda / ulkan kemalar 11 (6 + 5)
Uchib yurganini / ular bilmaydi. 11 (6 + 5)

Suratimni / chizmoq uchun 8 (4 + 4)

Oppoq bo`yoq / tanlading. 8 (4 + 4)
Va dunyoga / nega kelib 8 (4 + 4)
Ketganimni / anglading. 8 (4 + 4)

Misradagi bo`g`inlar soni va ularning qay tartibda turoqlangani she'rning ritmik intonatsion xususiyatlariga sezilarli ta'sir qiladi. Shuning hisobiga barmoq tizimida vaznlar

rang-barangligi yuzaga keladi. Masalan, bo`g`inlar soni kam bo`lgan vaznlarda o`ynoqi, biroz shiddatli ohang yuzaga keladi:

Keyin ne bo`ldi, (2+3)

Keyin to`y bo`ldi, (2+3)
Qolmadi sirlar (3+2)
Jiyda tagida... (2+3)

Buning ziddi o`laroq, ko`p bo`g`inli vaznlarda vazmin ohang hosil bo`ladiki, chuqur falsafiy mazmunli she'rlarning aksari shunday vaznlarda yoziladi:

Men bu cho`llar qo`ynida tug`ilib topdim kamol, (7+7)
Ko`hna sardobalarda ko`milib qoldi dardim. (7+7)
Lekin nar ars(i)londan sut talab qilgan misol (7+7)
Olis shahar, tog`lardan ilhomimni axtardim. (7+7)
Shuni ham unutmaslik kerakki, bo`g`inlar soni bir xil bo`lgani holda turlicha turoqlangan she'rlarning ohangdorlik jihatidan sezilarli farqi bo`ladi. Yuqoridagi o`n to`rt bo`g`inlik she'rda 7+7 tarzidagi turoqlanish bo`lgani uchun ham unda falsafiy mushohadaga mos vazmin, o`ychan ohang yuzaga kelgan bo`lsa, o`zgacharoq tarzda turoqlangan o`n to`rt bo`g`inli quyidagi parchada endi butkul boshqacha - shiddatkor o`ynoqi ohang hosil bo`ladi:
Qush bo`lib qochar bo`lsang, tarlon bo`lib quvgayman, (3+4/4+3)
To/larda sharsharadek g`uboringni yuvgayman. (3+4/4+3)
Har mushkul,har xatarda har balodan saqlagum, (3+4/4+3)
Qayrilsang-qayrilmasang o`lguncha ardoqlagum. (3+4/4+3)
Turoqlanish tartibining ritm va ohangni hosil qilishdagi rolini yana ham yorqinroq tasavvur qilish uchun she'riyatimizda ancha keng tarqalgan o`n bir bo`g`inli she'rlarning turlicha turoqlangan ko`rinishlariga e'tibor qiling:
1) Oddiy mashinani ko`rsa bolalar 11 (6+5)
Hayratga tushishni kanda qilmaydi. 11 (6+5)
2) Ko`nglimga cho`g` soldi, cho`g` soldi, netay, 11 (6+3+2)
Javdirab-javdirab jayron boqishi. 11 (6+2+3)
Xanjarsiz jon oldi, jon oldi, netay, 11 (6+3+2)
O`sha nozik ado, jonon boqishi. 11 (6+2+3)
3) Men yo`qman. Yolg`onlar meni yo`qotdi. 11 (3+3+5)
Chin gaplar sevgimga qilmadi karam. 11 (3+3+5)
4) Ohista-ohista yog`adi yomg`ir, 11 (3+3+3+2)
Ohista-ohista qo`zg`alar shamol. 11 (3+3+3+2)
Ohista-ohista to`kar yumshoq nur 11 (3+3+2+3)
Bulutlar bag`ridan ko`ringan hilol. 11 (3+3+3+2)

5) Ko`nglim qolgani yo`q yorug` olamdan, 11 (6+2+3)

Xayolimda yo`qdir na viqor, na kin. 11 (6+3+2)
Baribir bir kuni sizdan ketaman - 11 (6+2+3)
Qayga ketganimni bilmaydi hech kim. 11 (6+3+2)

6) Kuzakning besohib kechalarida 11 (3+3+5)

Izg`irinlar yelar, yomg`irlar ezar... 11 (6+5)
Dunyoning xo`lzulmat ko`chalarida, 11 (3+3+5)
Tentirab kezinar yolg`iz deraza. 11 (6+5)

E'tibor berilsa, yuqoridagi she'rlarda misralardagi bo`g`inlar sonining teng bo`lgani holda, misralardagi turoqlanishning o`zaro munosabati turlicha: misralardagi turoqlarning aynan mos kelishi (1,3), juft va toq misralardagi turoqlarninggina o`zaro mos kelishi (2,5,6), uchinchi misradagi turoqlanishning biroz farqli bo`lgani holda qolganlarining aynan mos kelishi (4) kabi hollarni kuzatamiz. Turoqlanishning misralararo munosabatidagi bu xil turlichalik she'rlardagi ohangning farqli, o`ziga xos bo`lishiga xizmat qiladi.

O`zbek adabiyotshunosligida barmoq tizimidagi vaznlarning sodda va qo`shma turlari ajratiladi. Sodda vazndagi she'rlarga yuqoridagilar misol bo`lib, ularning misralaridagi bo`g`inlar soni o`zaro teng bo`ladi. Qo`shma vazndagi she'rda esa misralardagi bo`g`inlar soni bir xil emas:
Qoqiladi / xorg`in otlar 8(4 + 4)
G`ijirlaydi / arava. 7 (4 + 3)
G`ildiraklar / izi yo`lda 8 (4 + 4)
To`zg`iyotgan / kalava 7 (4 + 3)
Ushbu she'r vaznining qo`shma vazn deyilishiga sabab shuki, agar uning ikkita misrasini birlashtirsak, go`yo misralardagi bo`g`inlar sonining tengligi tiklanadi:
Qoqiladi / xorg`in otlar, / G`ijirlaydi / arava. 15(4+4+4+3)
G`ildiraklar / izi yo`lda / To`zg`iyotgan / kalava. 15(4+4+4+3)
Ko`ramizki, mazkur she'r ham mohiyat e'tibori bilan barmoq tizimiga mansub, faqat uning misralari bo`lingan-da, alohida satrga chiqarilgan.
Misralarning qat'iy tartibda bo`lingani she'rning ritmik xususiyatlariga, ohangiga muayyan o`zgarishlar kiritadi va uning ta'sirdorligini oshiradi. Demak, qo`shma vazn deganda misralar qo`shilganda izosillabizm (bo`g`inlar miqdorining tengligi) tiklanadigan she'rlarni tushunish lozim ekan. Shunisi ham borki, qo`shma vazn barmoqdan sarbast (erkin she'r) tomon siljishdagi ilk qadam sanalishi mumkin. Bu siljishdagi keyingi qadam sifatida barmoqda yozilgan getrometrik she'rlarni olish mumkin. Getrometkrik she'rlarning qo`shma vaznli she'rlardan farqi shuki, ularda izosillabizm bandlararo satxda namoyon bo`ladi. Masalan, Mirtemirning "Qo`shiqlar" turkumiga kiruvchi qo`shma vaznda yozilgan she'rlaridan biri tubandagicha bandlardan tarkib topsa:
Barmoqlar o`ch toriga, 7
Oqshom chog`ida. 5
Dil roz aytar yoriga 7
Visol bog`ida. 5
"Qoya" nomli getrometrik she'ri quyidagicha bandlardan tarkib topadi:
Tolzor kuz rangida va salqin. 9
Daraxtlarda yaproqlar oltin. 9
Tog`dan esar yel oqin-oqin, 9
Tag`in bo`lur tin. 5
Birinchi she'rda barmoq tizimiga xos izosillabizm misralarni qo`shish hisobiga, band ichida yuzaga keladi. Ikkinchi she'rda esa band ichida izosillabizm mavjud emas, u she'r butunligida namoyon bo`ladi, ya'ni, bu she'rning har bir bandi 32 bo`g`indan tashkil topgan bo`lib, ularning misralararo taqsimlanishi 9-9-9-5 tarzida amalga oshadi. Bu xil vaznlarning yuzaga kelishi barmoq tizimining ritmik imkoniyatlarini kengaytirgani shubhasiz. Va, shuni ham ta'kidlash kerakki, hali barmoq tizimining ritmik-intonatsion imkoniyatlari to`la ro`yobga chiqarilgan emas. Shu bilan birga, XX as o`zbek she'riyatida yetakchilik qilgan bu she'riy tizim o`tgan vaqt davomida sezilarli sifat o`zgarishlarini boshdan kechirdi, o`zining bir talay ritmik-imkoniyatlarini namoyon eta oldi. Mazkur masalani maxsus tadqiqot ob'ekti sifatida o`rganish adabiyotshunosligimizning galdagi vazifalaridan bo`lib turibdi. Umid qilamizki, yuqoridagi mulohazalarimiz sizga barmoq tizimi juda sodda, jo`n ("barmoq bilan bo`g`inlar sanab qo`yilsa bo`ladigan") hodisa emasligini ayon qildi va siz bu masalani mustaqil tarzda chuqurroq o`rganishga harakat qilasiz.
Hozirgi o`zbek she'riyatida ancha keng qo`llanilayotgan she'r shakllaridan biri sarbast(erkin she'r)dir. Erkin she'r o`zbek adabiyotida XX asrdan boshlab ommalasha boshlagan. Erkin she'r o`zbek she'riyatida barmoq asosida yuzaga kelgan bo`lsa-da, uni o`ziga xos bir hodisa, alohida she'r tizimi sifatida shakllanish bosqichidagi hodisa sanash mumkin. Erkin she'rda misralardagi bo`g`inlar soni ham, ularning cho`ziq qisqaligi ham, turoqlanish yoxud qofiyalanish tartibi ham erkindir. Sarbastda ohangdorlik ko`proq intonatsiya hisobiga yuzaga chiqadi:
Avval yashashni o`rgan,
Keyin o`lishni.
Keyin
Sochilgan suyaklaringni yig`ib,
Yana jon ato qil o`zingga-o`zing.
So`ngra o`limning ko`ziga tik qara.
Joningni olsa olibdi-da!
Sarbastda yozilgan she'rning an'anaviy barmoq yoki aruzdagi she'rdan farqli jihatlaridan biri shundaki, bundagi ohangdorlik avval boshdan ma'lum maromga solinmaydi, muayyan maromga mos kechinmalar ifodalanmaydi. Aksincha, bunda fikr-tuyg`uga mos ohang so`zning ma'nosi asosida yuzaga keladi, ya'ni bu o`rinda ma'no asosida o`qiymiz va so`zlarni shunga mos ohanglarga o`raymiz.
Erkin vazndagi she'rlar o`zbek adabiyotiga o`ttizinchi yillarda yevropa adabiyoti ta'sirida kirib keldi. Minbarlardan turib omma oldida o`qishga mo`ljallab yozilgan bunday she'rlar dastlab G`afur G`ulom, Hamid Olimjon, Maqsud Shayxzoda, Mirtemir kabi ustoz shoirlar ijodida kamol topdi. Keng ommaga bevosita murojaat etish va shu chog`da shoir ruhiyatida paydo bo`ladigan ko`tarinki hissiyot, pafos ko`p jihatdan erkin vaznning xususiyatlarini belgilaydi.
Erkin vaznda she'rning musiqiyligi saqlangan holda, bu musiqiylik turlicha parchalarda o`zgarib, tovlanib turadi. Shoir bir she'riy parchaning o`zida bir necha ritmik o`lchovlarni qo`llaydi, bir turoq tartibidan ikkinchi turoq tartibiga o`tadi, misralarni erkin ravishda zinapoya shaklidagi bo`laklarga ajratadi.
“Ruhlar isyoni”, “Hozirgi yoshlar” kabi she'rlarni ifodali o`qish. She'rlarning g`oyaviy-badiiy xususiyatlarini aniqlash. She'rni bo`g`in va turoqlarga ajratish. O`qish tempi va ritmini belgilash. Intonatsiya va pauza kabi ifodali o`qish vositalariga amal qilgan holda o`qishni o`rganish.
She'riy nutqning tashkillanishida undagi o`ziga xos gap qurilishining juda katta xizmati borki, uning musiqiyligi, hissiy to`yintirilganligi, ta'sirdorligi ko`p jihatdan she'riy sintaksis hisobiga ta'minlanadi. Sintaktik satxdagi normadan og`ishlar ko`proq she'riy nutqqa xos hodisa sanaladi, shu bois ham adabiyotshunoslikda "poetik sintaksis" degan maxsus tushuncha mavjud.
She'r sintaksisiga xos normadan og`ishning eng keng tarqalgan ko`rinishi inversiyadir. Inversiya she'riy nutqda gap bo`laklari tartibining o`zgartirilishidir. Gap bo`laklari tartibining o`zgarishi ma'no urg`usi tushayotgan so`zni ta'kidlab ko`rsatish, uni misradagi urg`uli pozitsiya - ko`proq misra oxiriga surish imkonini beradi. Masalan, A.Oripovning:
Ulug`vor bir qudrat bilan
Chayqaladi cho`ng dengiz" -
satrlari normadan og`ish bo`lmagan holda "Cho`ng dengiz ulug`vor qudrat bilan chayqaladi" tarzida berilishi kerak. Inversiya hodisasining yuz berishi bildan "qudrat bilan" so`z qo`shilmasi va "dengiz" misralarda urg`uli pozitsiyaga chiqariladi, ayni shu so`zlarga ma'no urg`usining tushishi muallif ijodiy niyatiga, she'r mazmuni va emotsional tonalligiga muvofiq keladi. She'rning keyingi satrlari:
Qancha og`ir harsang toshlar
Tubda unga cho`kkan tiz,-
inversiyaning bundan boshqa funktsiyalari ham borligini ko`rsatadi. Odatdagi tartibda bu misralar "Tubda unga qancha og`ir toshlar tiz cho`kkan" shaklida bo`lishi lozim edi. Inversiya natijasida, birinchidan, ifodalash ko`zlangan mazmun uchun eng muhim so`zlar ("harsang toshlar", "tiz cho`kkan") urg`uli pozitsiyaga o`tkaziladi, ikkinchidan, "dengiz" va "tiz" so`zlari qofiyalanadi.
Sintaktik satxdagi og`ishlarning yana biri ellipsis bo`lib, unda gap bo`laklaridan biri (ko`proq bosh bo`laklar) atayin tushirib qoldiriladi. Masalan:
Bulbullarmi?! Yetar!
Gullarmi?! Bo`ldi!
So`z navbati - yurakka...
Keltirilgan parchada kesim tushirib qoldirilgan va buning natijasida "yurakka" so`zi mantiqiy urg`u oladi, she'rning dastlabki misralaridagi ohangning saqlanishiga erishiladi. Shunga o`xshash, she'riy misralarning atayin tugatilmay qo`yilishi yana bir sintaktik figura - jim qolishni yuzaga chiqaradi:
Men sendan ketmoq istayman
Yomg`irdek emas, -
Yomg`ir yana qaytib keladi.
Men sendan ketmoq istayman
Shamoldek emas, -
Shamol yana qaytib yeladi.
Men sendan ketmoq istayman
Muhabbat kabi...
She'rning dastlabki ikki satri uchinchi misra bilan, keyingi ikki satri oltinchi misra bilan izohlansa, so`nggi ikki satrda shoir bu yo`ldan bormaydi - jim qoladi, izohni she'rxonning o`zi o`zicha shakllantirishi zarur bo`ladi. She'r misralarida bir xil yoki bir-biriga juda yaqin sintaktik konstruktsiyalarning takrorlanib qo`llanishi - sintaktik parallelizm ham she'rning ohangdorligini, ta'sirchanligini oshiruvchi figuralardan sanaladi:
Yo`lin yo`qotsa odam - muhabbatga suyangay,
g`ussaga botsa odam - muhabbatga suyangay,
Chorasiz qotsa odam - muhabbatga suyangay...
Sintaktik parallelizmning boshqa bir turi xiazm deb atalib (mumtoz poetikada tardu aks), unda bir misradagi sintaktik qurilma ikkinchisida teskari tartibda takrorlanadi:
"Meni ham bir yigit shunday sevsaydi
Sevib o`ldirsaydi meni ham shunday"
yoki:
"Visol uchun yon, yuragim,
Yurak, yongil visol uchun".
She'riy sintaksisda eng keng qo`llaniluvchi vositalardan biri takrordir. Avvalo shuni aytish kerakki, takror tilning barcha satxlariga xos hodisa bo`lib, she'riyatda uning bir qator xususiy (tovush takrori, so`z takrori, anafora, epifora, ma'no takrori, ma'noning kuchaytirilgan va susaytirilgan takrori, misra takrori, band takrori ) ko`rinishlari faol qo`llaniladi. She'riy misralarda bir xil tovushlar takrori alliteratsiya deb yuritiladi.
Alliteratsiyaning vokal alliteratsiya (unlilar takrori) va konsonans alliteratsiya (undoshlar takrori) turlari mavjud.
So`z takrori ham sintaktik usullardan sanalib, u fikrni ta'kidlab ifodalash bilan birga ohangdorlikni oshirishga va shular asosida she'rning ta'sir kuchini oshirishga xizmat qiladi.
Masalan, X.Davron bir she'rida yozadi:
Oppoq edi boshda bu dunyo,
Ko`cha oppoq, kechalar oppoq.
Qanday yaxshi ekan bolalik,
Oppoq ranglar bilan yashamoq...
Bir bandning o`zida "oppoq" so`zi to`rt marta takrorlanmoqda. Bolalik so/inchi ifodalangan she'rda "oppoq" so`zining ta'kidlab takrorlanishi bejiz emas - lirik qahramonning sog`inchi aslida o`sha oqlik, musaffolik, be/uborlik so/inchidir. Bu o`rinda "oppoq" so`zining ta'kidli takrori lirik qahramon kechinmasining ifodalanishiga va, ayni paytda, o`sha sog`inchning o`quvchiga yuqtirilishida yetakchi ahamiyat kasb etadi. Anafora (misralar boshida bitta so`zning takrorlanishi) bilan epifora (misralar oxirida bitta so`zning takrorlanishi) ham mohiyatan so`z takrorining xususiy ko`rinishlaridir. Shunga monand, mumtoz she'riyatimizdagi radif va hojib ham so`z takrorining bir turi bo`lib, ular qat'iy belgilangan o`rinda - qofiyadan keyin va qofiyadan oldin takrorlanishi bilan farqlanadi.
She'riy misralarda aynan bir so`zning emas, balki ma'noni kuchaytirib takrorlashga asoslangan usul gradatsiya deb yuritiladi. Masalan, Iqbolning she'ridan olingan tubandagi parchada ma'noning kuchaytirilgan takrori kuzatiladi:
Sevgilim,
dilsizlar dillarimizni,
toshbo`ron qilsalar,
vayron qilsalar,
tikonlar qoplasa yo`llarimizni..
E'tibor bering: toshbo`ron vayronalikka olib keladi, vayrona esa tikonzorga aylanishi bilan xarakterlanadi - ma'noning kuchaytirilgan takrori bu o`rinda lirik qahramon kechinmalaridagi dinamikani berish bilan birga o`quvchida ham tuy/uni kuchaytirib, kechinmani chuqurlashtirib boradi.
O`zbek aruzini o`rganish uchun qadim arab aruzining she'riyatimizga kirib kelishi, arab aruzshunosligi ma'lumotlari, aruzga doir ilmiy-nazariy manbalar, shuningdek, davr va lisoniy sabablarga ko`ra arab, fors, o`zbek aruzlarining ma'lum darajalarda farqlanishi kabi masalalarni muayyan darajada o`rganish foydadan xoli emas.
Ma'lumki, bo`g`inlarga ajratish talaffuzdagi bir nafas chiqarish bilan hosil bo`ladigan to`xtashni hisobga olish bilan, shu to`xtashlar oralig`idagi tovush yoxud tovushlar birikmasini yozuvda ham xuddi shunday ifodalash mumkinligi bilan amalga oshadi.
Demak, bo`g`inga ajratishda talaffuz ham, yozilish ham teng qimmatli va o`zaro muvofiq. Hijoning bosh xususiyati va bo`g`indan asosiy farqi shundaki, u muayyan vazndagi o`qilishning taqozosiga ko`ra ajratiladi. Barmoqqa xos bo`lgan ochiq bo`g`in va yopiq bo`g`in degan bo`linishlar aruzdagi hijo o`lchovida o`z mavqeini yo`qotib qo`yishi mumkin, ya'ni, yopiq bo`g`in ochiq bo`g`inga (hijoga) aylanib qolishi mumkin. Quyidagi so`zlarning har biri bir bo`g`in sanaladi, hijo sifatida esa o`ta cho`ziq va har biri cho`ziq hamda qisqa hijolardan tashkil topgandir:
O`zbek aruzi fonetikasi: hijolarning tuzilishi va turlari, hijolardan asl ruknlar hamda tarmoq ruknlar — ritmik bo`laklarning hosil bo`lishi, asl va tarmoq ruknlarning turlicha muvofiqlikdagi takrorlaridan bahrlarning tashkil topishi, shu jarayondagi zihof (lug`aviy ma'nosi «sonning go`shtsiz bo`lib qolishi»)—o`zgarishlarning sodir bo`lishi kabilar o`ziga xosliklarga, ya'ni arab, fors aruzlariga hamisha ham to`g`ri kelavermaydi. O`zbek aruzida 19 bahrning 11 tasi bor: hazaj, rajaz, ramal, munsarih, muzori', mujtass, hafif, sari', mutaqorib, mutadorik, komil.
Arab she'riyatidagi vofir, tavil, madid, basit, qarib, mushokil, g`arib, muqtazab bahrlari she'riyatimizda qo`llanmaydi.
Biron bayt, yaxshisi va ko`pincha matla' hijolari kayfiyati aniqlanib, chizmasi chizilib, ritmik bo`laklarga — ruknlarga (asl yoki tarmoq ruknlarga) ajratiladi. Rukn («ustun») — kichik ritmik bo`lakdir. Baytlar 4 tadan 36 tagacha rukndan tashkil topishi mumkin. 4 ruknli — murabba, 6 ruknli — musadads, sakkiz ruknli — musamman, 12 tadan oshgani (16, 20, 30, 36) mutavval (ko`p ruknli) deb aytiladi. Ruknlar baytdaga o`rniga ko`ra nomlanadi. Masalan: sadr (rais — boshliq) hashv hashv aruz ibtido` (boshlanish) hashv hashv zarb
O`lchovlar natijasidan xulosa — vaznning nomlanishi kelib chiqadi: baytda asosiy asl ruknlar foilotun bo`lgani bois bahr ismi — ramal; baytda ruknlar soni 8 ta bo`lgani bois — musamman; oxirgi rukn asl rukn emas, uning bir tarmog`i bo`lgani bois tarmoqning ismi mahzuf g`azal vazni nomi — Ramali musammani mahzuf.
Demakki, she'r vaznini aniqlashda bir necha tartibli izlanishlar olib borishga to`g`ri keladi. Xususan, quyidagilar muhim: hijolarning sifati aniqlanib (vaznni aniqlash ishida hijolar sifatini aniqlash eng qiyin, ilmtalab, zukkoliktalab jarayon bo`lib, bunda qisqa, cho`ziq, o`ta cho`ziqlik holatlarini bexato belgilash taqozo qilinadi), «hijolar sifati chizmasi» chiziladi va ruknlarga ajratiladi; baytning necha rukn ekanligi sanaladi (masalan, bayt olti rukn ekan, musadads = 34-3); bayt ruknlari tarkibi — sifati tekshirilib, chizmadan ko`ringan muvofiq nomlari belgilanadi. Xuddi shu oxirgi hal qiluvchi — vaznga nom qo`yiluvchi holatda shunga amal qilish kerakki, agar bayt faqat asllardan iborat bo`lsa, «solim» atamasi qo`llaniladi, agar bayt asllardan tashqari muayyan tamoqdan ham iborat bo`lsa, o`sha tarmoqning maxsus nomi ham «solim» atamasi o`rnida qayd etiladi. Agar baytda asllar va tarmoqlar aralash bo`lsa, «solim» atamasini qo`llash shart bo`lmaydi. Unutmaslik lozimki, asar hech qachon bir necha bahrda yozilmaydi. Deyarli barcha aruziy asarlar bir bahrda yoziladi. Ammo ikki vaznda yozilganlari ham ko`p uchraydi. Bunda ko`pincha ikkinchi, ya'ni qo`shimcha vaznning oxirgi hijosi farqlanishi mumkin.
Shunday qilib, turli janrga mansub aruziy asarlar vazni tahlili-tadqiqiga kirishib boriladi. Tajriba jarayoni barcha xos tushunchalar mohiyatini, shunga doir bilimlarni mustahkamlab borishni talab etadi. Ayni paytda to`g`ri tahlil etilgan aruziy she'rning ohangini tushunish va ifodalash oson bo`ladi.
Aruz vaznidagi she'rlarning o`ziga xususiyatlari, turkiy she'riyatdagi taraqqiyoti haqida ma'lumot berish.
Aruz vaznida yaratilgan xilma-xil janrdagi lirik va epik asarlarni ifodali o`qish, ularning vazn xususiyatlarini tahlil qilish va turli tuman o`lchovlarni aniqlash malakalarini egallash uchun ham mazkur tizimning nazariy jihatlaridan yetarli darajada xabardor bo`lish talab etiladi.
“Vazn – badiiy shaklning eng muhim qismlaridan biri. Asar mazmuni, tanlangan mavzu, ijodkor dilini to`lqinlantirayotgan muammolar, badiiy timsollarda mujassamlashtirilayotgan umumbashariy g`oyalarni jozibali, ta'sirchan, o`qimishli qilib ifodalashda vazn alohida ahamiyatga egadir”. Uzoq tarixga ega bo`lgan aruz vazni Sharq xalqlari adabiyotida muhim ahamiyat kasb etadi.
Aruz arab zaminida shakllangan ekan, u arab adabiyotining azaliy n'analari, arab tilining xususiyatlariga mos kelardi. Lekin boshqa xalqlar orasiga tarqalganda aruz ham nazariy ham amaliy jihatdan ba'zi o`zgarishlarga uchragan. Turkiy tillarning arab va fors tillariga nisbatan o`zgachaligi, xususan, unda cho`ziq hijolarning nisbatan kamroq qo`llanishi, qisqa hijolarning ketma-ket kelishi kabi xususiyatlar turkiy aruzning shakllanishiga sabab bo`lgan. Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon” asaridagi aruz vazni haqidagi ma'lumotlarni o`rganish. Fuzuliyning “Shifoiy vasl qadrin” deb boshlanuvchi g`azalining g`oyaviy-badiiy xususiyatlarini aniqlash. Hijo va ruknlarga ajratish. Ifodali o`qishni mashq qilish.
Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonidagi “Luqmon” hikoyatini ifodali o`qish hikoyatning g`oyaviy-badiiy xususiyatlari, hozirgi kundagi ahamiyati haqida ma'lumot berish. “Bog` mendek sorg`orib ”, “Furqatingdin zafaron uzra to`karmen lolalar” g`azallarini ifodali o`qishni o`rganish. G`azallarning bahrini aniqlash. Hijo va ruknlarga ajratish. G`azal tarkibidagi imola, vasl xodisalari yuz bergan o`rinlarni belgilash.
Xullas, lirikada marom she'rning uning vazni, qofiyasi va boshqa ritmik asoslari bilan bog`liqdir.Mumtoz she'riyat namunalarini ohangiga rioya qilib o`qish she'rning g`oyaviy-badiiy mohiyatini chuqurroq tushunishga yo`l ochadi.
Mumtoz she'riy asarlarda lafziy san'atlar tushunchasi ham mavjud bo`lib, bunday san'atlar lirik asarning ohangini ta'minlashga xizmat qiluvchi san'atlardir. Ular she'rga o`ynoqilik, lafzdoshlik, raovn o`qishlik belgilarini baxsh etishga xizmat qiladi va lirik asar maromining tabiiyligi va o`ziga xosligni ta'minlaydi. Jumladan bunday san'atlarga tazmin, ishtiqoq, takror, raddul ajuz min as sadr kabi bir qancha san'atlarni mansub deb ko`rsatish mumkin. Ularning har biriga xos poetik belgilar mavjudki, ular mumtoz asarlarning ohang jozibasini ta'minlashga xizmat qilgandir.
An’anaviy ravishda badiiy asarlarni uchta katta guruhga — epik, lirik va dramatik turlarga ajratib kelinadi. Adabiyotshunoslikda badiiy asarlarni turlarga ajratish masalasi qadimdan ishlanib keladiki, bu uning adabiyotshunoslikning muhim nazariy masalalaridan ekanligini ko`rsatadi. Miloddan avvalgi 384-322 yillarda yashagan qadim yunon qomusiy olimi Aristotelь (Arastu) o`zining «Poetika» nomli asarida badiiy asarlarni turlarga ajratish an’anasini boshlab bergan. Aristotelь san’atni tabiatga «taqlid qilish» deb tushungan va uning fikricha, tabiatga uch xil yo`sinda:
1) o`zidan tashqaridagi narsa to`g`risida hikoya qilayotgandek;
2) taqlidchi o`z holicha qolgan, qiyofasini o`zgartirmagan holda
3) tasvirlanayotgan kishilarni faol harakatda taqdim etgan holda taqlid qilish mumkin, deb bilgan.
Ko`ramizki, bu o`rinda badiiy adabiyotning uchta turi: epos, lirika va drama ajratilmoqda. Adabiy turlarni ajratishda taqlid usulini asosga qo`yish an’anasi XYIII asrgacha davom qilib keldi. XYIII asrga kelib nemis faylasufi Gegelь badiiy adabiyotni turlarga ajratishda tasvir perdmetini, ya’ni, konkret asarda nima tasvirlanayotganini asos qilib oldi: epos — voqeani, lirika — ruhiy kechinmani, drama harakatni tasvirlaydi. Keyinroq, XIX asrda yashagan rus tanqidchisi V.G.Belinskiy ham, asosan, Gegelь an’anasini davom ettirdi. Ayni paytda, u asardagi ob’ekt (voqelik) va sub’ekt (ijodkor) munosabatini ham e’tiborga oldi, ya’ni: eposda ob’ektivlik, lirikada sub’ektivlik, dramada ikkisining qorishiqligi kuzatilishini ta’kidladi. Eposni «ob’ektiv poeziya» (poeziya bu o`rinda umuman badiiy adabiyot ma’nosida) deb atarkan, Belinskiy epik asar muallifi o`zining ixtiyoridan tashqari «o`z-o`zicha amalga oshgan narsaning oddiy hikoyachisi» maqomida turishini, lirikani «sub’ektiv poeziya» deganida esa «unda ijodkor shaxsiyatining birinchi planda turishi va barcha narsa uning shaxsiyati orqali qabul qilinishi va anglanishi»ni nazarda tutadi. Shuni unutmaslik kerakki, ob’ektivlik va sub’ektivlik degan tushunchalarni mutlaqlashtirmaslik zarur. Zero, eposni «ob’ektiv poeziya» deganimizda uning faqat o`quvchi nazdidagina «ob’ektivlik» illyuziyasini xosil qilishi nazarda tutiladi, aslida esa epik asarda ham sub’ektiv ibtido mavjuddir.
Albatta, har bir adabiy turning qator o`ziga xos jihatlari, o`ziga xos xususiyatlari bor. Masalan, shulardan biri — lirik asarlarning asosan she’riy yo`l bilan, epik asarlarning asosan nasriy yo`l bilan yozilishi. Xo`sh, ayni shu narsa adabiy turning belgilovchi xususiyati sanala oladimi? Yo`q, chunki, she’riy yo`l bilan yozilgan epik va dramatik asarlar bo`lganidek, nasriy yo`l bilan yozilgan lirik asarlar ham mavjud. Shuningdek, konkret adabiy turga mansub asarlarning hajmi, ulardagi etakchi nutq shakli, konflikt turi, problematikasi kabilarda ham sezilarli farqlar kuzatiladi. Lekin bu xususiyatlardan qay birlari belgilovchi sanalishi mumkin?
Mavjud tasnif prinsiplari orasida, bizningcha, Gegelь taklif etgan tasvir predmetidan kelib chiqqan holda turlarga ajratish tamoyili hozircha eng maqbuli ko`rinadi. YA’ni, biz badiiy asarlarni turlarga ajratishda konkret asarda nima tasvirlanganidan kelib chiqamiz: dramatik asarda harakat, lirik asarda kechinmalar, epik asarda voqelik (voqealar) tasvirlanadi. Mazkur qarashni biroz rivojlantirib, turlarga ajratishda badiiy asarda nimaning obrazi yaratilganini qo`shimcha asos sifatida qabul qilish mumkinki, bu tasvir predmeti asosidagi tasnifni to`ldiradi: lirikada sub’ektning noplastik obrazi, buning ziddi o`laroq dramada ob’ektning plastik obrazi, eposda esa ob’ekt va sub’ektning qorishiq obrazi yaratiladi. Nima uchun lirikada «sub’ektning noplastik obrazi» yaratiladi deb aytamiz? Ma’lumki, lirik asarning etakchi obrazi — lirik qahramon. Biz lirik asarni o`qiganimizda lirik qahramon holatini, kayfiyatini, kechinmalarning qanday holatda yuzaga kelganligini, uning his-kechinmalariga turtki bo`lgan voqelik fragmentlarini his qilishimiz, tasavvur qilishimiz mumkin. Biroq lirik qahramonning o`zini, aytaylik, romandagidek jonli inson (ya’ni, ob’ektivlashtirilgan tasvir) sifatida ko`z oldimizga keltirolmaymiz. Dramada biz ob’ektning plastik obrazini ko`ramiz — qahramonlar real xatti-harakatda bo`ladilar, ularni jonli inson sifatida ko`rsatiladi. Ayni paytda, dramada sub’ekt obrazi yo`q. Eposda bu ikkisiga xos xususiyat qorishiq: biz so`z bilan tasvirlangan badiiy voqelikni xayolimizda jonlantirishimiz mumkin, ayni paytda, unda muallif obrazi ham mavjud. Epik asardagi muallif obrazi ham, xuddi lirik asardagidek noplastik obraz, zero, biz uning voqea-hodisalarga munosabati, kayfiyati, o`y-qarashlarini va h. har vaqt sezib turamiz, biroq, muallif obrazi boshqa personajlar obrazi singari ko`z oldimizda jonli inson sifatida gavdalanmaydi (asarda uning ob’ektivlashtirilgan tasviri yo`q).
Adabiy turlarga ajratishning belgilovchi prinsipini aniqlab olgach, endi har bir adabiy turga mansub adabiy asarlarga ko`proq xos bo`lgan (ya’ni, belgilovchi bo`lmagan) xususiyatlar haqida ham to`xtalish mumkin.
Epik, lirik va dramatik asarlar o`zlarining nutqiy shakllanishi jihatidan bir-biridan farqlanadilar. Lirik asarlar, ma’lumki, asosan tizma (she’riy) nutq shaklida mavjud. Ayni paytda, sochma(nasriy) nutq shaklida yozilgan lirik asarlar borligini ham unutmaslik kerak. Masalan, CHo`lpon, Fitrat, Mirtemir, IG`g`afurov singari ijodkorlarning nasriy she’rlari (ular «mansuralar», «sochma» atamalari bilan ham yuritiladi) adabiyot ixlosmandlariga yaxshi tanish. SHuningdek, adabiyotimizda nasriy yo`lda yozilgan lirik dostonlar ham mavjud bo`lib, ularga CHo`lponning «Oktyabrь qizi», A.A’zamning «O`zim bilan o`zim» singari asarlarini misol qilib keltirish mumkin. Epik asarlar asosan sochma nutq shaklida yaratiladi. SHu bilan birga, adabiyotimizda she’riy yo`lda yozilgan epik asarlar ham ancha keng tarqalgan. Masalan, B.Boyqobilovning «Kun va tun» she’riy qissasi, H.Sharipovning «Bir savol», Muhammad Alining «Boqiy dunyo» she’riy romanlari she’riy yo`lda bitilgan epik asarlardir.
Turli adabiy turga mansub asarlar o`zaro badiiy vaqt hissi nuqtai nazaridan ham farqlidir. Masalan, lirik asarlar «hozir ko`ngildan kechayotgan» his-tuyg`ularni tasvirlashi bilan xarakterlanadi. Deylik, A.Navoiyning «Kelmadi» radifli g`azali yozilganiga 500 yildan ziyod vaqt bo`ldi. SHunga qaramay, uni o`qigan she’rxonda lirik qahramon kechinmalari ayni hozir ko`nglidan kechayotgandek tuyuladi, g`azalni qachon o`qishidan qat’iy nazar, o`quvchi lirik qahramon kechinmalarini u bilan birga «hozir» ko`nglidan kechiradi. Demak, shoir bilan u tasvirlayotgan kechinma, she’rxon bilan u tanishayotgan va o`ziga yuqtirayotgan kechinma orasida har vaqt «men — hozir» tarzidagi vaqt hissi mavjud bo`ladi. Buning ziddi o`laroq, epik asarda «o`tmishda bo`lib o`tgan» voqealar qalamga olinadi, zero, zamonda kechib bo`lib bo`lgan voqealarnigina hikoya qilib berish mumkin bo`ladi. Hatto olis kelajak qalamga olingan fantastik asarlarda ham muallif bo`lib o`tib bo`lgan voqealarni hikoya qiladi, o`quvchi go`yo bo`lib o`tib bo`lgan voqealar bilan tanishadi. Demak, epik asarda yozuvchi bilan u tasvirlayotgan badiiy voqelik, o`quvchi bilan u tasavvurida qayta tiklayotgan badiiy voqelik o`rtasida hamisha «men — o`tmish» tarzidagi vaqt hissi mavjuddir. Vaqt hissi nuqtai nazaridan dramatik turga mansub asarlar o`ziga xos xususiyatga ega. Dramatik asarda tasvirlanayotgan voqea go`yo «hozir sodir bo`layotgan voqea» kabi taassurot qoldiradi. Masalan, yaratilganiga ikki yarim ming yil bo`lgan «Shoh Edipni o`qiganimizda, uning voqealari tasavvurimizdagi «sahna»da hozir sodir bo`layotgan voqeadek jonlanadi, ayni shu asar tetar sahnasida qo`yilganda ham tomoshabin nazdida ular hozir sodir bo`layotgandek tuyuladi. Demak, dramatik asar o`quvchisi (yoki tomoshabini) bilan unda tasvirlangan voqea orasida ham «men — hozir» tarzidagi vaqt hissi mavjud bo`ladi.
San'at juda qadim zamonlarda, inson o`zini-o`zi tanigan, insoniyligini anglay boshlagan paytlarda qorishiq holda yuzaga kelgan. Raqs, musiqa, badiiy so`z, yozuv kelib chiqqungacha bo`lgan davrdagi qadimgi san'at o`zaro birlikda namoyon bo`lgan. Bu qorishiq fan va san'atda
sinkretizm (qo`shilgan) deb ataladi. Sinkretik san'atda inson mehnatining taraqqiyoti, unda ritmning muhim o`rin tutishi hayotda turli sohalar-ning vujudga kelishi, his-tuyg`ular olamining kengayishi va tafakkur rivoji bilan bog`liq hodda turli o`zgarishlar sodir bo`lgan.
Natijada, san'atning bir qancha shakllari, turlari va janrlari maydonga kelgan. Ular orasidagi eng qadimiy shakllardan biri poeziya, ya'ni so`z san'ati hisoblanadi. San'at turlari, odatda, voqelikni qay darajada, qay tarzda aks ettirishiga, ifodaviy vositalariga va boshka xususi-yatlariga qarab bir-biridan farklanadi. Jumladan, musiqa voqelikni fizik tovushlar yordamida aks et-tirsa, tasviriy san'at bo`yokdar, turli ranglar bilan, rake san'ati go`zal harakatlar vositasida gavdalantira-di. Poeziya esa, san'atning oliy turi bo`lib, «erkin inson so`zida ifodalanadi, so`z esa ham nutq tovushi, ham manzara, ham aniq va ravshan aytilgan tasavvurdir». Shuning uchun poeziya boshqa san'atlarning hamma unsurlarini o`z ichiga oladi, bo`lak san'atlarning har biriga ayrim ravishda berilgan hamma vositalardan birvarakay va to`la suratda foydalanadi.
Poeziya, ya'ni so`z vositasida hosil etilgan adabiy ijod qadimgi zamonlarda og`zaki shaklda vujudga kelgan. Keyinchalik uning ham turli xillari, ko`rinishlari paydo bo`lgan. Yozuvning vujudga kelishi bilan bog`liq qolda esa, poeziya asarlari xalq og`zaki ijodi-dan farkli ravishda, muayyan turg`un shakllar kasb etgan, bir-biridan aniq farklanuvchi adabiy tur va janrlarga ajratilgan.
Predmet jihatidan qaraganda, lirikada dunyo shoirning ruxiyati, ichki olami va ongidan o`tib, o`y, his-tuyg`u, hayajon, fikr, ichki dunyo ham kechinma tarzida in'ikos etadi; epos keng, batafsil, har tomonlama tasvirdir, bu tasvir voqea tasviridir; dramada iroda, biron maqsad, fe'lu atvor va biron faoliyat-dan kelib chiquvchi faol harakat xukmrondir.
Konflikt jihatidan qaraganda, lirika konflikta lirikdir, ruhiydir, ya'ni xis-tuyg`u va fikrlar ziddiyatiga suyanadi, rad qilish yoki tasdiklash orqali hal bo`ladi; epos konflikta epikdir, ya'ni personajlarning tashqi qarama-qarshiligi va ochiq kura-shiga tayanadi, biroq obrazlarga xarakteristika, lirik chekinish, portret, peyzaj tufayli sekin rivojlanadi; dramada konflikt dramatiqdir, ya'ni jiddiy va keskindir, bu hol harakatni tezlashtiradi va tez-kor harakatga suyanadi.
Lirika syujeti lirikdir, ya'ni u his-tuyg`u, ko`ngil va qalb sirlari, hayajon, ehtiros, ruhiyat, kechinma, fikr rivojini ko`rsatadi, unda voqea rivoji yo`q; epos syujeti buning teskarisidir, ya'ni voqea rivojidir, epikdir, boshi va oxiriga ega bo`lgan hodisa-dir, yaxlit va tugaldir va unda ekspozitsiya, tugun, voqea rivoji, kul`minatsiya, yechim aniq ko`rinib turadi; drama syujeti dramatikdir, voqea unda tez o`sib boradi, bu hol xarakterlarning o`tkir ziddiyatli, hayot-mamot kurashi va qat'iy harakatlarida shakllanadi. Vaqt, zamon jihatidan lirikada hamma davrlar oniy kechinma shaklini oladi, voqea vaziyat xuddi hozir yuz berayotganday his qilinadi; eposda tasvir xuddi bo`lib o`tgan voqea tusini oladi; dramada bo`lib o`tgan voqea sahnada go`yo hozir yuz berayotganday tuyuladi.
Til jihatidan qaralsa, voqea, fakt va vaziyat, lahza «men» tilidan bayon qilinadi, sub'ektning fikri, so`zi, gapi tarziga kiradi; chunki lirikada sub'ekt va uning qarashlari hukmron.
Hajm jihatidan qaralsa, lirika, lirik she'r hikmatdir, ya'ni diniy va imonli his-tuyg`u juda qisqa bayon etilgan mustaqil asardir, u bir baytli, yo bir bandli, yo bir necha bandli bo`lishi mumkin, lirik she'r qancha cho`zilsa, shuncha sovukdir, zerikarlidir; eposdagi eng qisqa janr hikoyadir, povest` esa bir necha hikoyaga tengdir, roman esa bir necha povestning chatishib ketishidir. Drama asosi tomosha va sahnadir, tomosha esa uzog`i bilan 2 yo 3 soatga mo`ljallanadi, aks holda, tomoshabin charchaydi, zerikadi, saxnadan chiqib ketishi ham mumkin.
Lirika (lira) — badiiy adabiyotdagi 3 asosiy adabiy tur (epos, drama, lirika)ning biri. Lirikada mavjud ob?yektiv voqelikdan ko?ra ijodkor shaxsining his-tuyg?ulari, qalb kechinmalari, lirik qahramonning ichki dunyosi birinchi o?rinda turadi. Barcha ifoda shoirning "men"i orqali o?tadi. lirikada, eposdan farqli o?laroq, muayyan epik syujet bo?lmaydi. Dramatik turdan ajralib turadigan jihati esa, lirikada subyektivlik kuchli.
Ayni paytda lirika emotsionalligi, o?quvchi qalbini hayajonga solishi bilan farqlanadi. Lirik asarda sub?yekt va ob?yekt bir shaxsda mujassam topadi, undagi markaziy "personaj" ijodkorning o?zi, yanada aniqrog?i, uning ichki ma?naviy-ruhiy olami sanaladi. Lirika ijtimoiy, madaniy, maishiy, ishqiy mavzularni qamrab olishi va juda katta ijtimoiy, estetik mohiyat kasb etishi ham mumkin. Biroq bunda ham, baribir, lirik asar o`zagida individual shaxs kechinmalari, his-tuyg`ulari yetakchilik qiladi. O`quvchini o`zligiga, o`z ma`naviy-ruhiy dunyosiga nazar solishga undaydi. lirika qadimda xalq og`zaki ijodi tarkibida mavjud bo?lib, ma`lum bir mavsum, fasl yoki urf-odatlarga bag?ishlab aytilgan.
Lirika G`arbdaQadimgi Yunoniston va Rim shoirlari ijodida, Sharqda xitoy, fors va o`zbek shoirlari ijodida asosiy o?rinni egalladi. Umar Xayyom, Sa`diy Sheroziy, Atoiy, Lutfiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylar lirik shoir sifatida shuhrat topdilar. Alisher Navoiydan so`ng Bobur, Ogahiy, Furqatdek shoirlar o`zbek mumtoz Lirikasi xazinasiga munosib hissa ko`shdilar. G`arb Uyg`onish davri vakillari Petrarka (Italiya), Vilyam Shekspir (Angliya), so`ngra 18—19-asr larda I.V. Gyote (Germaniya), J.Bayron (Angliya), A. S. Pushkin (Rossiya) kabi shoirlar Lirika sohasida samarali ijod qildilar.
20-asrda lirika shakl va mazmun-mohiyati jihatidan boyidi. Pablo Neruda (Chili), Nozim Hikmat (Turkiya), Garsiya Lorka (Ispaniya), A. Blok (Rossiya) singari shoirlar ijodi ko`pchilikning e`tiborini qozondi. 20-asr o`zbek adabiyotida esa badiiy-estetik tamoyillarning yangilanishida lirika muhim rol o`ynadi. Cho?lpon, Oybek, G`afur G`ulom, Hamid Olimjon, Usmon Nosir, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi, Halima Xudoyberdiyeva, Omon Matjon, Shavkat Rahmon, Usmon Azim she’rlarida o`zbekona lirik tafakkur imkoniyatlarining rang-barangligi aks etdi. lirika jahon adabiyotida o`zining ichki janrlariga ko?ra turli hajmiy ko`ri-nishga ega bo?lgan va yuksak musiqiylik kasb etgan. lirikadagi musiqiylik, ohangdorlik barcha zamonlarda bosh xususiyat sanalgan. 20-asr dunyo adabiyotida va, qisman, o?zbek adabiyotida nisbatan musiqiylikdan xoli lirik
asarlar ham bitildi: ularni musiqa asbobi bilan ijro etish qiyin. Biroq bu turdagi modern lirikada shoirning qalb ohangi, ijodkor uslubiga, janr pafosiga xos ichki — sirli musiqadorlik mavjud. lirikadagi xarakter ham, konflikt ham subyekt iste`dodi, mahoratidan kelib chiqadi. Xususan, lirikada konflikt so`zlarda, misralarda, tasviriy ifodada yaqqol aks etadi. lirikada badiiy tasvir vositalari (lafziy va ma`naviy san`atlar) keng qo`llanadi.
Poetik "men" va biografik "men" lirikaning odatiy, o`zaro ajralmas unsuri sanaladi. Ammo har qanday biografik ma?lumot poetik matn ichida o`z mazmun-mohiyatini o`zgartirib, ijtimoiy-madaniy yoki ma?naviy-estetik mohiyat kasb etishi mumkin. Adabiyotshunos olimlarning shoir Abdulhamid Cho`lpon qalamiga mansub "Aldanish" sarlavhali she`rini turlicha talkin etishlari buning isbotidir. Lirik asar aksar holatlarda har qanday insonga tushunarli, uning dardiga, zavqiga mos bo`ladi. Ammo jahon adabiyotida "san`at san`at uchun" qoidasiga muvofiq ravishda "sof san`at", "sof lirika." tushunchalari ham vujudga kelgan. "Sof lirika" xususiyati shuki, bunda "men" sof san`at tili, ramzlar tili orqali yuksak badiiy-estetik maqomda ifoda etiladi. Shoir o`zi uchun yozadi; o`quvchini ko`zlamaydi; individual ruhiy holat misralarga ko`chadi. Adabiyotshunoslar lirikani mavzusiga qarab shartli ravishda ishq-muhabbat, falsafiy, peyzaj, publitsistik va boshqa lirikalarga ajratadilar.Shuningdek, lirika g`azal, ruboiy, tuyuq, muhammas, qasida,
marsiya, sonet singari ko`plab adabiy janrlarga bo`linib ketadi. Ayni choqda, lirikani davr e`tibori bilan mumtoz lirika va zamonaviy lirika tarzida tasniflash ham mumkin.
Uzoq davrlarda an'anaviylikka ega bo`lmagan strofik tuzilish she'r shakli hisoblanadi, bu janrga aylanishi uchun an'anaviy tus oladi, unda puxta lirik qahramon obrazi yaratilgan bo`ladi.
Lirik janrlar ko`p bo`lib, ular orasida o`zbek mumtoz adabiyotida birmuncha keng tarqalganlarini ko`rib o`tamiz. Unday lirik janrlar orasida g`azal, masnaviy, fard, murabba, ruboiy, tuyuq, qit'a, muxammas, musamman, musaddas, mustazod, tarjiband, tarkibband kabilarni ajratib ko`rsatish mumkin.
Lirik turdagi asarlarni ifodali o`qishning o`ziga xos xususiyatlari haqida ma'lumot berish. Barmoq vaznidagi she'rlarning qadimiyligi, mazkur vazndagi she'rlarni o`qishning qoidalarini tushuntirish. She'riy shakl lirikaning xarakterli xususiyati bo`lib, u kishining his-tuyg`uga to`la hayajonli nutqini ta'sirli ifodalashga qo`l keladi. She'riy nutq mana shu xususiyati bilan ham nasriy nutqdan farq qiladi. Nasr nisbatan tinch-osoyishta nutq bo`lsa, she'r – hayajonli, to`lqinli va ehtirosli nutqdir. Zero, she'r oddiy holatni emas, favqulodda holatni, qattiq hissiyotni, hayajonli tafakkurni ifoda etadi. Har qanday asarni ifodali o`qish uning janr xususiyatlari va kompozitsion tuzilishiga ko`ra belgilanadi. Lirik turdagi asarlarni ifodali o`qishga kirishishdan oldin uning g`oyaviy mazmuni va badiiy xususiyatlarini atroflicha o`rganib chiqish maqsadga muvofiqdir. Og`zaki ijrochi she'rni qalban his qilib, tushunib o`qisagina, eshituvchini zavqlantira oladi.