Ijtimoiy antropologiya va diniy munosabatlar reja

5. Sekulyarizatsiya sotsiomadaniy fenomen sifatida
Sekulyarizatsiya Yevropa tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, 
burjuaziyaning 
yuksalislii 
hamda 
zamonaviy 
olamning 
shakllanishi uchun asos sanaladi. U Dyurkgeym va Veber kabi 
olimlaming diqqat markazida bo‘lgan.
XV-XVI asrlardan boshlab Yevropa jamiyatida dinning 
ahamiyati va nufuzi pasayib borgan. Sekulyarizatsiya - bu jamiyat 
hayotiningn turli jabhalarining din ta’siri va nazoratidan forig‘ 
bo ‘ lishi j arayonidir.
“Sekulyarizatsiya” atamasi mazkur ma’noda ilk bor 1646 yil 
Vestfal tinchlik shartnomasini imzolash paytida ishlatilgan. Ular 
g ‘olib tomonlaming urush davomida ko‘rgan talafotlarining 
o ‘rnini diniy monastrlar mulkini musodara qilish orqali to ‘ldirish 
mazmunida qo‘llashgan. Dunyoviy davlat hisobigav cherkov 
yerlarining musodara qilinishi amaliyoti XVII-XVIII asr Yevropa 
monarxlari tomonidan keng qo‘llanilgan. Ammo Taleyran 
tomonidani 1789-yilda bo‘lgan Fransiya milliy yig‘ilishida 
bildirgan taklifi mazkur jarayonning jadallashuvitga .olib keldi. 
Natijada cherkovning barcha mulki millat tasarrufiga o‘tkazildi. 
Bu holat cherkov mulkining musodara qilinishi hamda 
monastrlarning bekitilishini nazarda tutgan.
Natijada sekulyarizatsiya tushunchisi keng ma’noda qo‘llanila 
boshlandi. U zamonaviy madaniyatni va e dunyoviy davlatni 
shakllantiruvchi omil sifatida talqin qilina boshlandi. XVII asr 
boshlarida Venetsiya respublikasida kuzatilgan jarayonlar mazkur 
•holatning misoli bo‘lishi mumkin. Vefietsiyada o‘sha davrda 
fiiqarolaming cherkovlarga ajratadigan moddiy yordami miqdori 
ch&geralanib qo‘yildi, dalat tomonidan cherkov binolarining 
qurilishi nazorat ostiga olindi, jinoyatda ayblangan din vakillari 
oddiy fuqarolar l^abi sud oldida javo berishi tartibi o‘matildi, 
dindorlar va ulamring oila a’zolari hukumat atrkibidan chiqarib 
tashlandi. Venetsiya salib yurishlarida qatnshishdan qat’iyan voz 
kechgan. VeJfetsiyaning mazkur xatti-harakatlari va yangi tartiblari 
Rim tomonidan salbiy qabul qilingan.
Aslini olganda jamiyatdagi sekulyarizatsiya jarayoni dinning 
mavjudligini xavf ostiga qo‘ymaydi. U shunchaki diniy va 
dunyoviy tushunchalami bir-biridan farqlaydi.
157

---

Rim papaligi tomonidan sekulyarizatsiya jarayoniga qarshi 
kurashish holatlari XVI-XVII asrlarda amalga oshirilgan, ammo 
muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Shundan so'ng papalik boshqa 
hyech qachon dunyoviy davlatga qarshi chiqish urinishlarini 
amalga oshirmadi.
Sekulyarizatsiya jarayoning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bu 
iqtisodiyotdir. Kapitalizm va sanaotlashtirilish jarayoni dinning 
davlatdan adjralish jarayonini tezlashtirib yubordi. Iqtisod 
sohasidan boshlab sekulyarizatsiya jamiyatning boshqa sohalariga 
tarqala boshladi. Angliyaning rivojlanishi bunga misol bo‘la oladi. 
Sanoat 
rivojlanishi 
ortda 
qolayotgan 
davlatlarda 
siyosat 
seulyarizatsiyani tezlashtirishda muhim o‘rin tutgan. Bu holat 
XVIII asrda Fransiya va Rossiyada kuzatilgan. Bugungi kunda 
rivojlanish darajasi past bo‘lgan davlatlarda mazkur jarayonning 
namoyon bo‘lishini ko‘rishimiz mumkin.
Yevropadagi 
ma’naviy 
uyg‘onish 
davri 
jamiyatning 
sekulyarizatsiya jarayonini yanada jadallashtirdi. U inson ongining 
diniy ta’qiqlar va dogmalardan xoli bo‘lishi g'oyasining keng 
tarqalishiga olib keldi. Shunga ko‘ra, sekulyarizatsiya zamonaviy 
jamiyatni va madaniyatni shakllantirgan omil sifatida baholanishi 
mumkin. Chunki u jamiyatda din instituti va diniy tashkilotlarning 
о ‘mini, ulaming ta’sirini va vazifalarinijubdan o‘zgartirdi.
Sekulyarizatsiyani dinning boshqa sohalardan butkul uzilishi 
sifatida tushunmaslik kerak. Albatta bugungi kunda ham din 
siyosat, madaniya, iqtisod sohalari bilan hamkorlikda faoliyat olib 
boradi.
Ko'pchilik sotsiologlarning fikricha, sekulyarizatsiya qaytaril- 
maydigan jarayon sanaladi va dinning ta’sir doirasi chegaralanishi, 
qisqarib borishini nazarda tutadi. Boshqa sotsiologlar esa sekul­
yarizatsiyani dinning namoyon bo‘lish shaklining o‘zgarishi sifa­
tida baholashadi. Unga ko‘ra, o‘z umrini tutatgan dinrming o ‘rnini 
yangi din shakllari egallaydi. Shu nuqtai nazaridan sekulyari­
zatsiya normal jarayon sanalib, vaqt o ‘tishi bilan u dinning yangi 
qandaydir shakllarining nufuzi ortishiga olib kelishi mumkin.
P.Bergerning 
fikricha, 
sekulyarizatsiya 
jarayoninning 
oqibatlari har bir individ uchun individual ma’no kasb etadi. U 
o ‘zining “Muqaddas parda” (1967) nomli asaridl sekulyarizatsiya
158

---

iqtisod va sanoatlashuv sohasidan boshlanib, siyosat sohasiga 
o‘tishini ta’kidlagan. Shu bilan birgalikda din ongning bir shakli 
sifatida inson hayotida muhimligini hamda siyosiy nuqtai nazardan 
mafkura tarkibida faoliyat olib borishi kerakligini aytib o‘tgan.
Olim sotsial strukturalar darjasidagi 
sekulyarizatsiyani 
“obyektiv sekulyarizatsiya” nomi bilan atagan va> u “subyektiv 
sekulyarizatsiya” bilan birgalikda amalga oshishini ta’kidlagan, 
ya’ni “ko‘cha odami” borgan sari o‘zining dinga bo‘lgan qiziqishi 
va ehtiyojini yo‘qotib boradi. uning kundalik hayoti cherkovga 
murojaat qilishni nazarda tutmaydi. U diniy odatlar va burchlani 
keyinga surishga odatlanib qoladi va ko‘p hollarla ulami unutib 
qo‘yadi.
Bergeming fikricha, dinning oilaga ta’siri ham kundan-kunga 
pasayib bormoqda. Din jamiyatni yagona tizimga birlash tiruvchi 
muqaddas qadryait maqomini yo‘qotib bormoqda. Din individning 
shaxsiy tanlovi masalasiga aylanishi barobarida yagona qadriyat 
va yagona hayotiy yo‘l maqomini yo‘qotib bormoqda. Dtin har bir 
insonning shaxsiy ishiga aylanib qolganligi uchun dinning roli va 
ahamiyati kamayib bormoqda.
T.Parsons va R.Bellning fikricha, jamiyatdagi qarashlarrning 
plyuoralizatsiya tufayli ortishi oqibatida sekulyarizatsiya jarayoni 
davomida dinga boigan qarashlar^ ham o‘zgaradi. Ammo 
mazmunan din o‘zining mohiyatini yo‘qotm§ydi. Dinning sotsial 
guruh va insonning dunyoqarashi va xatti-hharakatlariga ta’sir 
ko‘rsatish mexanizmlari o‘zgaradi, xolos.