Ijtimoiy antropologiya va diniy munosabatlar reja

Kontning uch bosqich qonuni va dinning jamiyatdagi roli. 
Sotsiologik jihatdan din turli mafkura va dogmalardan xoli 
ravishda dining 
funksiyalari, jamiyatdagi 
o‘rni jihatidan 
o ‘rganilgan. O.Kontning (1798-1857) fikricha, sotsial hayotni 
tabiiy fanlarda qo‘llanilayotgan bilishning induktiv usullari 
vositasida o‘rganish lozim. Sotsiologiya shu usullar vositasida 
jamiyatda ideal tartib yo‘llarini ko‘rsatib berishi kerak edi. Kont 
o‘z izlanishlari davomida sotsial tartibning asosini nima tashkil 
etadi va bunda dinning sotsial roli qanday? degan savolga javob 
berishga uringan. Kontning sotsial dinaqjikasi din tarixi asosida 
shakllangan tushunchalar asosida qurilgan jamiyat modelini 
nazarda tutadi. U jamiyatning taraqqiyoti jarayoni sifatida 
insonning hayoti kabi (bolalik, o‘smirlik, yetuklik) uch bosqichni 
qamrab oladi. Uch bosqich qonuni teologik, metofizik va pozitiv 
bosqichlardan iborat. Teologik bosqichda inson voqyealaming 
ichki mohiyati va kelib chiqish sabablarini aniqlashga intiladi. Bu 
bosqichda diniy qarashlar uchta tip bilap belgilangan: fetishizm, 
politeistik, monoteistik. 
•
Metafizik bosqichda mavhum tushunchalaming o‘fni muhim 
bo‘lib, turli xudolar o‘rnini mavhum obrazlar egallaydi. Pozitiv 
bosqichda inson “tugal sabablar”ni emas, balkf hodisalar 
o ‘rtasidagi kuzatiladigan empirik aloqalami bilishni istaydi. Bu 
davrda boshqaruv ilmli insonlaming qo‘liga o‘tadi.
Kontning mazkur ta’limotida din sotsiologiyasi uchun muhim 
sanalgan ikki holat mavjud: birinchidan, rivojlanishning birinchi
142

---

teologik bosqi chida din jamiyatning ajralmas va muhim elementi 
sanalgan; ikkinchidan, rivojlanishning har bir bosqichi ma’lum 
sotsial struktura va hokimiyat munosabatlari bilan bog‘liq.
Teologik g‘oyalar ustunlik qilgan rivojlanishning birinchi 
bosqichi XIII asrgacha davom etgan va unda diniy rahnamolar va 
harbiylaming hukmronligi ustunlik qilgan. MetafTzik bosqichda 
byurokratiya, yuristlar, ya’ni pozitivizm nuqtai nazaridan ishlab 
chiqarishdan uzoq bo‘lgan sinflar hukmronligi o‘matilgan.
Kontning fikricha, 
din deyaroli har doim jamiyatni 
birlashtrruvchi omil sifatida namoyon bo‘lgan. Ammo dindagi 
buzilish 
tufayli 
jamiyatdagi 
sotsial 
munosabatlaming 
tartibsizlanishi va uzilishi sodir bo‘ladi. Shuning uchun sotsial 
tizimni tutib turuvchi yangi asoslar kerak bo‘ladi.
XlXasrda qaror topgan pozitiv bosqichda jamiyat hayotida 
fanning nufuzi ortadi va muhandislar, olimlaming ahamiyati 
ortadi. Din inqirozga yuz tutugan paytda jamiyatning birlashishini 
ta’minlovchi 
asosiy 
omil 
sotsiologiya 
tomonidan 
ishlab 
chiqiladigan pozitiv ilmiy bilimning sintezidir. Ammo o‘z 
izlanishlari davomida O.Kont insonlar ongini ma’rifat orqali 
yuksaltirish asosida jamiyatdagi tartibni o‘rnatish mumkinligiga 
shubha bilan qaray boshlaydi va sotsiat'aloqalarning asosi sifatida 
“ikkinchi teologik sintez”ni amalga oshirisbni ilgari suradi. U 
“pozitiv din” g‘oyasining o‘mini insoniyatning yirik bir butun 
“Buyuk mavjudot” sifatidagi kultini taklif qiladi. Mazkur dinning 
•diniy rahnamosi о‘mini sotsial hayot mexanzmlarini mukammal 
biluvchi va shu asosda jamiyatni boshgara oladigan sotsiolog 
eglllashi kerak edi.
Kont din sotsiologiyasini ilmiy jihatdan yaratmagan bo‘lsada, 
uning yaralishi uphun asosni shakllantirdi. Kontning fikricha, 
an’anaviy jamiyatlarda din sotsial strukturaning bir qismi bo‘lib, 
jamiyatda mg,’lum, jumladan, ijobiy vazifalami bajaradi.