Ijtimoiy va iqtisodiy fanlar
Milliy iqtisodiyotning iqtisodiy xavfsizligining makroiqtisodiy
Download 446.2 Kb. Pdf ko'rish
|
davlat tomonidan iqtisodiy xavfsizlikni ta\'minlash maqsadi va vazifalari
|
1.2 Milliy iqtisodiyotning iqtisodiy xavfsizligining makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari Iqtisodiy xavfsizlik an’anaviy ravishda iqtisodiy tizimning eng muhim sifat xarakteristikasi sifatida qaraladi, bu uning aholi uchun normal yashash sharoitlarini saqlash qobiliyatini, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun resurslarni barqaror ta’minlashni, shuningdek milliy va davlat manfaatlarini izchil amalga oshirishni belgilaydi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimi davlatning iqtisodiy xavfsizligi darajasini aniqlashga imkon beradi. Bundan tashqari, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardan foydalangan holda, makroiqtisodiy natijalarni baholash va ularni olish shartlarini tahlil qilish mumkin. Sof iqtisodiy farovonlik kabi umumlashtirilgan ko‘rsatkichlar yordamida fuqarolarning farovonligini aniqlash mumkin. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning ahamiyati aniq, chunki ular mamlakat iqtisodiyotida muhim rol o‘ynaydi. Ilmiy iqtisodiy adabiyotlarda davlatning iqtisodiy xavfsizligi holatining ko‘plab ko‘rsatkichlari keltirilgan. Ushbu ko‘rsatkichlarning barchasini ichki va tashqi deb ajratish mumkin. Iqtisodiy xavfsizlik ko‘rsatkichlarini ahamiyatlilik darajasiga ko‘ra umumiy, asosiy va o‘ziga xos deb ajratish mumkin. Xarakterli xavfsizlik ob’ekti ko‘lami bo‘yicha quyidagilarni ajratish mumkin: 1) korxona, firma, muassasa holatini, shuningdek, oila va shaxsni belgilaydigan mikroiqtisodiy ko‘rsatkichlar; 2) mintaqani yoki sanoatni tavsiflovchi mezoiqtisodiy ko‘rsatkichlar; 3) umuman mamlakat iqtisodiyotining holatini aks ettiruvchi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar. Ularning eng muhimlari makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardir. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar mavzusi har qanday vaqtda dolzarb bo‘lib qoladi, chunki aynan shu ko‘rsatkichlar yordamida har qanday mamlakat iqtisodiyoti darajasi baholanadi. Ushbu guruhga quyidagi ko‘rsatkichlar kiradi: 11 1. Ko‘pgina parametrlar bilan baholanishi mumkin bo‘lgan aholi turmush darajasi va darajasi: aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot yoki yalpi milliy mahsulot ishlab chiqarish; shaxsiy tasarrufidagi daromadlar; iste’mol xarajatlari; shaxsiy mablag‘lar; iste’mol narxlari indeksi; o‘rtacha ish haqi; yashashning ijtimoiy va fiziologik qiymati; daromadlarni farqlash ko‘rsatkichi (dekilitsiya koeffitsienti); ishsizlik darajasi; aholining qashshoqlik darajasi; jon boshiga asosiy oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish; uy-joy bilan ta’minlash; sog‘liqni saqlashning holati; ta’lim darajasi; umr ko‘rish davomiyligi; sof iqtisodiy farovonlik ko‘rsatkichi; "Inson rivojlanishining jami ko‘rsatkichi" va boshqalar. Hayot darajasi deganda aholini zarur moddiy ne’matlar va xizmatlar bilan ta’minlash, ularni iste’mol qilishning erishilgan darajasi va oqilona (oqilona) ehtiyojlarni qondirish darajasi tushuniladi”. Keng ma’noda hayot sifati deganda aholining turli xil ehtiyojlar va manfaatlar nuqtai nazaridan o‘z hayotidan qoniqishi tushuniladi. Ushbu kontseptsiya quyidagilarni o‘z ichiga oladi: iqtisodiy toifadagi turmush darajasining xususiyatlari va ko‘rsatkichlari, mehnat va dam olish sharoitlari, uy- joy sharoitlari, ijtimoiy ta’minot va kafolatlar, huquqni muhofaza qilish va individual huquqlarga rioya qilish, tabiiy va iqlim sharoitlari, atrof-muhitni muhofaza qilish ko‘rsatkichlari, bo‘sh vaqt va yaxshi imkoniyatlar foydalanish va nihoyat, tinchlik, qulaylik va barqarorlikning sub’ektiv tuyg‘ularidan foydalanish. 1. Iqtisodiy o‘sish: milliy ishlab chiqarish va daromad dinamikasi va tarkibi; sanoat ishlab chiqarish hajmi va sur’atlari ko‘rsatkichlari; sanoat ishlab chiqarishining o‘sish indeksi, shu jumladan tarmoqlar va uning YaIMdagi ulushi; agrosanoat majmuasi ishlab chiqarishining o‘sish sur’ati; iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi va alohida tarmoqlar dinamikasi; sarmoya; YaIMning tarkibi va boshqalar. 2. Mamlakatning tabiiy resurslari, ishlab chiqarish, ilmiy va texnik salohiyatini tavsiflovchi: resurslarni tejash ko‘rsatkichlari; ishlab chiqarish omillarini takror ishlab chiqarish holati; ilmiy texnologiyalardan foydalanish samaradorligi. 12 3. Iqtisodiy mexanizmning dinamikligi va moslashuvchanligini, shuningdek tashqi omillarga bog‘liqligini tavsiflovchi: O‘zbekistondagi narxlar darajasi AQShga nisbatan%; tovarlar narxlari massasi va naqd pul ta’minoti o‘rtasidagi bog‘liqlik; inflyatsiya darajasi; konsolidatsiyalangan byudjet kamomadi; tashqi iqtisodiy omillarning ta’siri; milliy valyutaning barqarorligi; ichki va tashqi qarz. 4. Yashirin iqtisodiyot faoliyatini tavsiflovchi xususiyat: tovar ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari; xizmatlar ko‘rsatkichlari va ro‘yxatdan o‘tmagan va taqiqlangan faoliyatdan olingan daromadlar, ularning YaIM va milliy daromaddagi ulushi. 5. Davlatning jahon iqtisodiyotiga singib ketganligini tavsiflovchi: eksport, import, balans; tayyor mahsulotlar va yuqori texnologiyali mahsulotlar eksportidagi tarkibi, ulushi; importga qaramlik, importning ichki iste’moldagi ulushi; valyuta kursi va sotib olish qobiliyati pariteti. Naqd xorijiy valyuta hajmining naqd pulning umumiy hajmiga ko‘rsatkichi mamlakat iqtisodiy xavfsizligi uchun muhimdir. U pul muomalasining sezilarli darajada dollarlashishini aks ettiradi. Biroq, hozirgi vaqtda O‘zbekistonning iqtisodiy xavfsizligiga eng katta tahdid soladigan ko‘rsatkich bu iqtisodiyotning juda past darajadagi monetizatsiyasi. O‘tgan yillardagi inflyatsiyani pul massasini qisqartirish yo‘li bilan kamaytirish istagi iqtisodiyotni monetizatsiya qilish chegarasi va haqiqiy qiymatlari o‘rtasida keskin farq paydo bo‘lishiga olib keldi. Bu korxonalarning aylanma mablag‘larining o‘ta etishmasligini anglatadi va bir qator salbiy hodisalarni, avvalambor, korxonalar qarzlarining o‘sishini keltirib chiqaradi. Keling, mamlakat iqtisodiy xavfsizligining eng muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini batafsil ko‘rib chiqaylik. Ushbu ko‘rsatkichlar, birinchi navbatda, milliy iqtisodiyotning ikki yo‘nalishi bo‘yicha faoliyat natijalarini aks ettiradigan YaMM va YaIMni o‘z ichiga oladi: moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish. Ikkalasi ham iqtisodiyotda tovar va xizmatlarning yakuniy ishlab chiqarishining bir yil (chorak, oy) uchun umumiy hajmining qiymati sifatida aniqlanadi. Ushbu ko‘rsatkichlar 13 ham joriy (joriy), ham doimiy narxlarda (har qanday bazis yilidagi narxlarda) hisoblab chiqiladi. Iqtisodiy faoliyat natijalarini baholovchi asosiy makroiqtisodiy parametrlardan (ko‘rsatkichlardan) biri bu YaIM. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) - bu ishlab chiqarishning milliy hajmining ko‘rsatkichi, bu mamlakat ichida ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlarni va faqat ma’lum bir davlat egalariga tegishli ishlab chiqarish omillaridan foydalangan holda. Yalpi milliy mahsulot (YaMM) - bu ma’lum vaqt davomida iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan yakuniy tovar va xizmatlarning bozor qiymati. Yalpi ichki mahsulot korxonalar egalik qiladigan ishlab chiqarish omillari, shu jumladan boshqa mamlakatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning qiymatini o‘lchaydi. Download 446.2 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|