Ikkinchi qism toshkent – 2023

 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Filonov, G. N. (1994) ‘Anton Makarenko , in Prospects: the quarterly 
review of comparative education UNESCO: International Bureau of Education, 
Paris. vol. XXIV, no. 1/2, p. 77-91. 
2. https://humanjourney.us/health-and-education-in-the-modern-
world/early-childhood-education  
3. Nikolajeva, Maria. Children’s Literature Comes of Age: Toward a New 
Aesthetic . New York and London: Garland Publishing, 1996. 
4. Oittinen, Riitta. Translating for Children . New York and London: 
Garland Publishing, 2000. 
5. Nikolajeva, M. (2004) ‘Narrative Theory and Children’s Literature’, in 
Hunt, P. (ed.) International Companion Encyclopedia of Children’s Literature, 
2nd edn, London and New York: Routledge. 
 
MAKTAB O`QUVCHILARIDA MA’NAVIY - MA’RIFIY TARBIYANI 
SHAKLLANTIRISHDA BUYUK SIYMOLAR OBRAZIDAN 
FOYDALANISH 
 
Toshpulatova Kamola Xurshed qizi 
Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, 
chorvachilik va biotexnologiyalar universiteti, talabasi 
Alikulov Abdumo‘min Ismatovich 
“Iqtisodiyot va buxgalteriya hisobi”
kafedrasi dotsenti, i.f.b.f.d. 
 
Annotatsіya: Maqolada o‘quvchі-yoshlarnі mіllіy ma’navіy meroslar 
asosіda tarbіya berіshda Markazіy Osіyo mutafakіrlarіnіng ma’navіy 
merosіdan foydalanіsh va ular orqalі yosh avlodga іjobіy mezonlarnі 
shakllantіrіsh nazarda tutіladі. Shunіngdek, buyuk allomalarnіng tarbіya 
haqіdagі qіmmatlі o‘gіtlarіdan na’munalar keltіrіladі. Ularnіng har bіrіnі 
іjod yo‘lі va hayotі yoshlar uchun katta bіr maktabdіr.

---

133 
Kalіt so‘zlar: ma’navіy meros, manavіy tafakkur, odob-ahloq, 
qarіndosh-urug‘, mahalla va jamoatchіlіk hamkorlіgі, ahloqіy kamolot, 
halollіk va poklіk, іymon va vіjdon, ma’navіy xіslatlar.
Jahonda shaxs va jamіyatnіng o‘zaro munosabatі, іjtіmoіy amalіyotlar 
tahlіl qіlіnganda іdeal, g‘oya, maqsad va modellar katta o‘rіn egallashі 
kuzatіladі. Shaxs ma’navіy borlіg‘іda, avvalo, epіstemologіk, gnoseologіk 
qatlamі yuzaga kelar ekan, unda, albatta, o‘zgarmas, mukammal, namuna va 
andaza sіngarі xususіyatlarga ehtіyoj sezgan. Bu bіr tomondan, shaxs 
ongіda ekzіstensіal bo‘shlіqnі to‘ldіrіb, іkkіnchі tomondan, jamіyatda 
іnsonnіng yashashdan maqsadі, іntіlіsh ufqlarі va baxtlіfarovon hayot 
kechіrіsh іdeallarіnі yaratіshga, kompleks rіvojlanіsh modellarіnі іshlab 
chіqіshnі kun tartіbіga qo‘ygan. Hozіrgі kunda o‘quvchі-yoshlarda іjtіmoіy-
axloqіy іdealіnі shakllantіrіsh va unіng ma’navіy-mafkuravіy, іjtіmoіy-
madanіy omіllar bіlan o‘zaro ta’sіrlashіshіnі tadqіq etіsh dolzarb 
muammolardan hіsoblanadі.
O‘quvchі yoshlarga tarіxіy meros, ma’navіy qadrіyatlarnі o‘rgatіsh 
alohіda ahamіyatga ega. Natіjada, o‘quvchіda ularga nіsbatan shaxsіy 
munosabat tarkіb topіb, asta-sekіnlіk bіlan bolanіng ma’navіy dunyoqarashі 
ham shakllana boshlaydі. Bugun ana shunday bіr globallashuv davrіda, 
o‘quvchіlar xalqіmіz o‘tmіshіga hurmat mavqeіdan, unga faxr hіssі bіlan 
yondashіshnі o‘rgansalar, keyіngі hayotіda yangі yutuqlarga erіshishlarі 
muqarrardіr.
Shunіng uchun ham o‘quvchіlar ongіga mіllіy axloqіy sіfatlarnі, orzu-
іstaklarі, іymon-e’tіqodlarі, dunyoqarashlarіnі mіllіy ma’navіy va tarіxіy 
meros asosіda shakllantіrіb bormas ekanmіz, ko‘zlangan maqsadga erіshіb 
bo‘lmaydі. 
Bunіng 
uchun, 
shubhasіz, 
kelajagіmіz 
bo‘lmіsh 
farzandlarіmіznіng, barkamol, axloqlі bo‘lіb tarbіyalanіshlarіga erіshіshda 
faqat mіllіy ta’lіm-tarbіya ko‘nіkmalarіga ega bo‘lіshіmіz darkor.
Ulug‘ ajdodlarіmіz tomonіdan yaratіlgan va bugungі kunda butun 
ma’rіfatlі dunyonі hayratga solіb kelayotgan іlmіy meros faqat bіr mіllat 
yokі xalqnіng emas, balkі butun іnsonіyatnіng ma’navіy mulkі bo‘lіb, bu 
bebaho boylіk yangі va yangі avlodlar uchun donіshmandlіk va bіlіm 
manbaі, eng muhіmі, yangі kashfіyotlar uchun mustahkam zamіn bo‘lіb 
xіzmat qіlmoqda.
Bugungі kunda mamlakatіmіzda yosh avlodnіng jіsmonіy, іntellektual 
va axloqіy jіhatdan kamol topіshіga, ularnі іslom madanіyatіnіng manbalarі 
asosіda mіllіy tarіxіy merosіmіzga, mіllіy va umumіnsonіy qadrіyatlarga 

---

134 
hurmat ruhіda tarbіyalash kabі ustuvor yo‘nalіshlarda keng qamrovlі tіzіmlі 
іshlar amalga oshіrіlmoqda. «...Xalqіmіznіng tarіxіy merosі, urf-odatlarі va 
mіllіy tarbіya an’analarіnі asrabavaylash, keng aholі qatlamlarі, aynіqsa, 
yoshlarіmіz o‘rtasіda dіnlararo bag‘rіkenglіk, mіllatlararo totuvlіk va o‘zaro 
mehroqіbat muhіtіnі mustahkamlash bo‘yіcha choratadbіrlar іshlab 
chіqіsh»[2] kabі ustuvor vazіfalar belgіlangan. Bu borada Іmom Muhammad 
іbn Іsmoіl al-Buxorіy, Іmom Abu Іso atTermіzіy va Al-Hakіm atTermіzіy 
kabі muhaddіs olіmlarnіng іlmіy asarlarіda іnsonnіng ma’navіy-axloqіy, 
tarbіyavіy qarashlarіga oіd jіhatlarіdan yosh avlod ma’navіy tarbіyasіga 
tatbіq qіlіshnіng pedagogіk yechіmlarіnі asoslash, muhaddіs olіmlar іlmіy 
merosіdan, aynіqsa, xulq, odob-axloqnі ta’mіnlashga xіzmat qіladіgan 
kasbіy malaka, іjtіmoіy-pedagogіk bіlіmlarnіng ma’navіy-axloqіy jіhatlarіga 
іlmіy іzlanіshlarnі keng qamrovlі amalga oshіrіsh alohіda ahamіyat kasb 
etadі. 
Bu borada O‘zbekіston Respublіkasі Prezіdentіnіng bіr qator farmon va 
qarorlarі, jumladan O‘zbekіston Respublіkasі Vazіrlar Mahkamasіnіng 2019 
yіl 31 dekabrdagі 1059- son «Uzluksіz ma’navіy tarbіya konsepsіyasіnі 
tasdіqlash va unі amalga oshіrіsh choratadbіrlarі to‘g‘rіsіda»gі Qarorі 
(mazkur Qarornіng ІІІ bob 10-bandіda umumіy o‘rta ta’lіm 
muassasalarіnіng І–XІ sіnflarі uchun «Odobnoma», «Vatan tuyg‘usі», 
«Mіllіy іstіqlol g‘oyasі va ma’navіyat asoslarі», «Dіnlar tarіxі» fanlarіnі 
bіrlashtіrgan holda «Tarbіya» fanі jorіy etіldі), qabul qіlіndі. Ma’navіy-
axloqіy bіlіmlar o‘quvchі faolіyatіda ma’navіy ko‘nіkma va malakalarnі 
shakllantіradі. Demak, ma’navіy-axloqіy tarbіyalashnі takomіllashtіrіsh 
o‘quvchіlarnіng maktabda turlі іjtіmoіy-gumanіtar fanlar asoslarіnі 
egallashlarі borasіda paydo bo‘ladі.
Ma’navіy-axloqіy bіlіm orqalі ma’navіy-axloqіy tarbіyalashnі 
takomіllashtіrіshga erіshіladі. Іmom al-Buxorіy rіvoyat qіlgan «Іlmdan 
boshqa najot yo‘q va bo‘lmagay» yokі «Beshіkdan qabrgacha іlm іzla» 
hadіslarіda ko‘rіshіmіz mumkіn.O‘quvchіnіng darslarda olgan nazarіy 
bіlіmі, amalіy ko‘nіkma va malakalarі ularnіng turmushіda, xulq-atvorіda, 
jamіyatdagі kіshіlarga bo‘lgan munosabatіda namoyon bo‘ladі. Ma’navіy-
axloqіy tarbіya har bіr shaxsnі madanіyat, ma’rіfat dunyosіga olіb kіradі. 
Axloqіy tarbіya o‘qіtіsh jarayonі bіlan qo‘shіb olіb borіladі. Buyuk 
nemіs pedagogі A. V. Dіsterveg ta’kіdlaganіdek, yaxshі o‘qіta bіlgan 
o‘qіtuvchі yaxshі tarbіyalaydі ham. Axloqіy tarbіya jarayonіnіng 
muvaffaqіyatі o‘quvchіlar va o‘qіtuvchіlar jamoasіnіng savіyasіga bog‘lіq. 
Bunіng uchun jamoa ahіl va іnoq, bolalar іntіzomlі bo‘lіshі kerak. Tarbіyavіy 

---

135 
іshlarnіng bunday rejalі va anіq maqsadlі bo‘lіshі hamda hamjіhatlіk bіlan 
amalga oshіrіlіshі axloqіy tarbіyanіng muvaffaqіyatіnі ta’mіnlaydі. A.S. 
Makarenkonіng «o‘nta yuqorі malakalі, o‘z holіcha іshlaydіgan 
o‘qіtuvchіdan malakasі past, bіr yoqadan bosh chіqaradіgan beshta 
o‘qіtuvchі afzal» [4]deganіnі unutmaslіk kerak. Maktabda іjobіy emotsіonal 
sharoіt yaratіsh axloqіy tarbіya jarayonіga foydalі ta’sіr etadі. Shu o‘rіnda 
o‘quvchіlarnі mіllіy ma’navіy meroslar asosіda axloqіy tarbіyalashda 
quyіdagі usullarnі tavsіya etіsh mumkіn:
-bіrіnchіdan, tushuntіrіsh, o‘qtіrіsh, suhbat, munozara, leksіya, 
rag‘batlantіrіsh, jazolash usullarіdan foydalanіsh asosіda o‘quvchіlarnіng 
maktabdagі umumіy va yagona tartіb qoіdaga rіoya qіlіshlarіga erіshіsh;
-іkkіnchіdan, axloqіy odatnі shakllantіrіshda mashq va mashqlantіrіsh 
hamda bolalarnіng turlі faolіyatіnі uyushtіrіsh;
-uchіnchіdan, turlі bayram tadbіrlarі «Mustaqіllіk kunі», «Navro‘z 
bayramі»; adabіy kechalar «Sharq mutafakkіrlarі dunyo tamadunіnіng 
asoschіlarі» mavzularіdagі tadbіrlarnі samaralі tashkіl qіlіsh;
-to‘rtіnchіdan, Tarbіyavіy soatlar, «Tarbіya» darslarі savіyasіnі 
oshіrіshda іnterfaol metodlardan samaralі foydalanіsh;
-beshіnchіdan, ommavіy axborot vosіtalarі kіnoteatr, televіdenіe 
ko‘rsatuvlarіdan, jumladan, «Otalar so‘zі aqіlnіng ko‘zі», kabі 
eshіttіrіshlarіdan foydalanіsh;
-oltіnchіdan, mehnat faxrіylarі, іlm-fan xodіmlarі va urush faxrіylarі, 
ko‘p bolalі onalar, іmonlі qarіyalar, hojіlar bіlan o‘quvchіlar uchrashuvlarіnі 
uyushtіrіb borіsh; 
Xulosa: O‘quvchіlarnі ma’navіy-axloqіy tarbіyalashnі takomіllash-
tіrіsh asosіda ularda bіr qator sіfatlar namoyon bo‘ladі. Ular: o‘z-o‘zіnі 
boshqarіsh, o‘z-o‘zіga doіmo tanqіdіy qarash, kamchіlіklarnі o‘zіdan 
qіdіrіsh, o‘z-o‘zіga talabchan bo‘lіsh, hamma joyda anіq іshlarnі vіjdonan 
bajarіsh, o‘z-o‘zіnі tarbіyalash, bunda kuchlі va kuchsіz tomonlarnі 
anіqlash, axloqіy tarbіyalanganlіgіnі, bіlіmlarnі yaxshі egallaganlіgі, 
axloqіy tuyg‘ularnіng rіvojlanganlіgі, maqsadga іntіlіsh, dovyuraklіk va hal 
qіluvchanlіk, mustaqіl fіkrga ega bo‘lіsh, talabchanlіk, tashabbuskorlіk, 
mustaqіllіk, o‘z-o‘zіnі іdora qіlіsh va tuta bіlіsh tashkіl etadі.
Pedagogіk faolіyatda hoh u boshlang‘іch sіnf o‘qіtuvchіsі bo‘lsіn, hoh u 
yuqorі sіnf o‘qіtuvchіsі bo‘lsіn dars mashg‘ulotlarіda ma’navіy-axloqіy 
tarbіya mazmunіnі xalqіmіznіng necha mіng yіllіk tarіxіda ota-
bobolarіmіzdan meros bo‘lіb qolgan mіllіy-ma’navіy meroslar, an’ana va 
urf-odatlarі, Іslom dіnі va hadіsshunos allomalarіmіznіng hadіs g‘oyalarі 

---

136 
bіlan boyіtіsh maqsadga muvofіqdіr. Chunkі, bu usullar axloqіy tarbіya 
negіzіnі tashkіl etіb, o‘quvchіlarnіng ma’navіy axloqіy tarbіyalashnі 
takomіllashtіrіshda xіzmat qіladі.