Ikkinchi qism toshkent – 2023

 
 

---

166 
FAN ETIKASI: OLIMNING AXLOQI VA MA’SULIYATI 
 
Karimova M.A, 
Andijon Mashinasozlik Instituti
Gumanitar Kafedrasi Mudiri, 
 
Khodjaeva G.A.
Iqtisodiyot yonalishi 1 kurs Magistratranti
 
Annotatsiya: Maqolada ilm-fan etikasi tushunchasi, shuningdek, 
olimlarning zamonaviy jamiyatda mas’uliyati masalasi ko‘rib chiqiladi. Fan 
etikasi, fan odob-axloqi kabi asosiy tushunchalarni ochadi, olimlarning kasbiy 
va ijtimoiy mas’uliyati masalalarini belgilaydi. Ilmiy-texnika taraqqiyotining 
jadal rivojlanishida axloq bilan bog‘liq muammolar va axloqiy vaziyatlarning 
paydo bo‘lishi muhokama qilinadi. Bugungi kunda olimlarning o‘z faoliyati 
natijalari va ilmiy mahsulotning mazmunli ishlab chiqilishi uchun javobgarligi 
muammosi jamiyat uchun alohida qiziqish uyg‘otilishi ko‘rib chiqiladi. 
Kalit so‘zlar: ilmiy etika, kasbiy etika, olim mas’uliyatining axloqiy va 
ijtimoiy jihatlari, axloqiy tartibga solish, ilmiy axloq. 
 
Zamonaviy jamiyatda ilm-fanning ahamiyati yil sayin ortib bormoqda. 
Yangi texnologiyalarning rivojlanishi ijtimoiy hayotga tobora turli xil jiddiy 
ta’sir ko‘rsatmoqda; tadqiqot faoliyati boshlanishi va uning amaliy 
qo‘llanilishi orasidagi vaqt oralig‘i kamayadi. Ilm tadqiqot natijalari ishlab 
chiqarishga so‘ng olimlarning jamiyat va insoniyatga nisbatan mas’uliyati 
oshib bo‘ladi. Shunday qilib, biz fanga obyekt sifatida qarashimiz mumkin 
va axloqiy baho, ilmiy bilimlarning tadqiqi va natijalari, ilmiy faoliyatni 
axloqiy jihatdan tartibga solish kabi mavzular o‘z tarkibida bo‘lishi kerak. 
1980-yillardadan boshlab fan va bilimning axloqiy jihatlari 
muammolari dolzarb bo‘lib qoldi. Fan va axloqning o‘zaro ta’siri 
muammosini muhokama qilganda, bunda asosiy jihatlari “zamonaviyda 
fanning o‘rni bilan bog‘liq axloqiy muammolar” sifatida belgilangan. Fan 
axloqi tushunchasiga jamiyatda olimning ilmiy, ijtimoiy va ma’naviy 
javobgarligi bilan, ilmiy bilimlarni qo‘llash uchun, olimning axloqiy jihatlari 
uning mehnatiga munosabati; ilmiy ijodning o‘ziga tegishli axloqiy 
muammolar; olimga qo‘yiladigan shaxsiyat va xulq-atvor talablar kabi 
tamoyilardan iborat [1. 3-bet]. Ta’kidlanishicha, fanning axloqiy muammosi 
javobgarlikning ikki shakli mavjud bo‘lgan joyda paydo bo‘ladi: ichki va 
tashqi. Shuning uchun o‘zaro munosabatlarning ikkita ko‘rinishi fan va 

---

167 
axloq mavjud. Bir tomondan, inson faoliyatini nazariy tarafdan axloqiy 
baholash sub’ekti sifatida ko‘rib chikilsa,unda fan axloqiy jihatdan neytral 
qoladi. Boshqa tomondan, fan inson mehnati, uning ma’naviy qadriyatlarga 
asoslangan intilishlari natijasidir va shuning uchun u baholanishi kerak. 
Garchi eslatib o‘tish kerak, bu “ilmiy bilimlar yaxlitlik asosida tuziladi va 
me’yorlar majmui uslubida baholanadi ... ammo, bilimni oddiygina cheklab 
bo‘lmaydi ushbu me’yorlarga rioya qilish zarurdir. Bilim bu hamisha 
oldidagi to‘siqlardan oshib ketishni anglatadi va shuning uchun u tasavvur 
kuchini talab qiladigan ijoddir [2. 140-bet].
Falsafada, metodologiya va sotsiologiyaning maksimal keng doirasini 
ko‘rsatishda. fan va axloq o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikning turli jihatlarini 
aks ettiruvchi muammolarga biz odatda “Fan etikasi” atamasini ishlatamiz 
[3.71-bet]. 1960-yillarning oxiri va 1970-yillarning boshlarida ilmiy falsafa 
va sotsiologiyadagi yoʻnalishlarida fan etikasining yangilik sifatida 
tushunchasi yaratilgan. [4.-bet] Ilmiy faoliyatning axloqiy jihatlari, shu 
jumladan ilmiy hamjamiyat ichidagi munosabatlar, fan/ilm hamjamiyatida 
va umuman jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni falsafiy aksi sifatida ham 
ko‘rib chiqishimiz mumkin [5.701-bet]. Shuning uchun ham ilmiy etikadagi 
asosiy yo‘nalishlar quyidagicha ta’kidlangan: 
• 
tashqi ilmiy etika bu natijasida yuzaga keladigan axloqiy 
muammolarni o‘rganadi,
• 
jamiyat va fanning o‘zaro ta’siri
• 
ichki ilmiy etika ilmiy etikaning maxsus bo‘limi bo‘lib, uni amalga 
oshirishida ilmiy jamiyatda kasbiy mas’uliyatidir.
Ichki ilmiy etika tamoyillarini amalga oshirishda, ilmiy jamoatchilik 
quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi: 
1) Voqelikni o‘rganish, yangi bilimlarni izlash va uni tizimlashtirish. 
2) Bilimlarni saqlash va etkazib berish, fan va ilmni ommalashtirishi, 
hayot haqiqatlarini tushunishga yondashuv. 
3) Inson faoliyati samaradorligini oshirishning yangi usullarini topish. 
4) Olimlar tayyorlash. 
5) Fanning muxtoriyatini himoya qilish. 
6) Jamiyatning fanga ijobiy munosabatini qo‘llab-quvvatlash. 
7) Ilm-fan yutuqlarini baholash va uning a’zolarining mavqeini 
aniqlash. 
8) Fanlar xulq-atvorini tartibga soluvchi nazorat, shu jumladan axloqiy 
nazorat. 

---

168 
9) Ijtimoiy muammolarni hal etish va jamiyatni insonparvar-
lashtirishga qo‘shgan hissasini baxolash. 
Shunday qilib, fanni ilmiy hamjamiyatni professional birlashmasi deb 
aytishimiz mumkin. Fan bu bilimlarni to‘plash, saqlash va etkazib berish 
bilan shug‘ullanadigan , avtonom ilmiy faoliyatni himoya qilish, 
jamiyatning fanga bo‘lgan ijobiy munosabatini qo‘llab-quvvatlash, axloq 
kodeksiga muvofiqligini tekshirish ilmiy birlashmasidir [6]. Ilmiy etikaning 
ta’rifini olim S.Lebedev bergan: Ilmiy Etika - bu "olimlarning xatti-
harakatlarini tartibga soluvchi axloqiy me’yorlar yig‘indisi, jumladan: 
1) ilmiy bilimga (kognitiv erkinlik va mas’uliyat);
2) bir-biriga (kommunikativ erkinlik va mas’uliyat);
3) jamiyat va davlatga (ijtimoiy erkinlik va javobgarlik);
4) o‘ziga (ekzistensial erkinlik va mas’uliyat).
Birinchi turdagi axloq, ilmiy tadqiqotning ijodiy, konstruktiv tabiati 
bilan bog‘liq bo‘lib, olimning qaror qabul qilish uchun kognitiv javobgarligi 
(Haqiqat oldidagi javobgarlik) bilan bog‘liq. Axloqiy munosabatning 
ikkinchi turi "ilm-fan axloqi" deb nomlanadi. Etikaning uchinchi turi 
olimlarning xulq-atvorining rivojlanish uchun javobgarlik darajasi bilan 
belgilanadi, shunindek fanni jamiyat va davlatga tatbiq etish. To‘rtinchi 
turdagi axloq olimlarning xulq-atvori, ularning olim sifatidagi shaxsiy 
missiyasini his qilish bilan belgilanadi. [7.312—313-betlar]. Shunday qilib, 
ilmiy etika - bu ikkalasi, olimlar va jamiyat o‘rtasida bo‘lgan ongli 
echimlarni birgalikda izlashida ishtirok etilishi. 
Ilmiy axloqning asosiy muammosi: ilmiy bilim va qadriyatlarga 
asoslangan fikrlash tarzi o‘rtasidagi bog‘liqlik. Asrlar davomida fandagi 
qadriyatlar va maqsadlar har doim ham birxil deb tushunilmagan. Masalan, 
hozirgi davrda fanda haqiqatga erishishi, ya’ni haqiqatni izlash asosiy 
maqsadi xisoblanadi. Yoki boshqa g‘oyaga assoslansak, unga ko‘ra fan 
birinchi navbatda inson uchun, insoniyat muammolari va maqsadlarini hal 
qilish uchun mavjud. Ta’kidlanganidek, ilmiy etikaga olimlarning kasbiy 
etikasi xam kiradi. Ammo olimlarning etikasi Ilmiydan ko‘ra cheklangan 
konstruktsiyadir, chunki ular o‘zaro munosabatlarning aspektlarini qamrab 
oladi: ilm-fandagi axloq va olimlar munosabati nazarda tutilgan [3. 71-bet]. 
Olimlarning mas’uliyat muammosi shaxsiy masalalar bilan chambarchas 
bog‘liq bo‘lgan erkinlik va axloqiy tanlovdir. Shuning uchun ma’naviy 
javobgarlikning o‘ziga xos xususiyatlari kuyidagilardan iborat: shaxsning 
jamiyatga, uning ijtimoiy munosabatlariga fikrini tavsiflaydi va ma’lum bir 

---

169 
axloqiy me’yorlarni amalga oshirish nuqtai nazaridan professional guruh 
qoidalarni tavsiflaydi [7. 133-bet]. 
Hozirgi vaqtda olimlarning kasbiy etikasining asosiy qoidalari uch 
guruhga bo‘lingan.
- Birinchi guruh umumiy insoniy axloq bilan ifodalanadi, yani ilmiy 
faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlari uchun qabul qilingan standartlar 
(plagiatni taqiqlash, o‘zboshimchalik, ilmiy tadqiqot natijalarining 
buzilishi, tadqiqotchining xolisligi).
- Ikkinchi guruh fanga xos qadriyatlarni tasdiqlash va himoya qilishga 
xizmat qiladigan axloqiy me’yorlarni o‘z ichiga oladi (haqiqatni fidokorona 
izlash va uni himoya qilish).
- Uchinchi guruh fan va olim o‘rtasidagi munosabatlarga oid axloqiy 
tamoyillarni o‘z ichiga oladi [8. 132—133-betlar]. Ilmiy natijalar uchun 
olimlarning ma’naviy javobgarligi masalalari bilan bir qatorda ilmiy axloq 
uchun alohida qiziqish uyg‘otadigan faoliyat muammolari bilan bog‘liq 
masaladir. Fan etikasida ushbu muammoni belgilash uchun Robert Merton 
tomonidan kiritilgan "ilmiy axloq" atamasi qo‘llaniladi. Ilmiy axloq 
normalarida ikkalasi, umuminsoniy axloqiy talablar va taqiqlar 
mujassamlashgan. Shuningdek, axloqiy me’yorlar fanning o‘ziga xos 
qadriyatlarini, shu jumladan fidokorona izlanishni o‘rnatish va himoya 
qilishga, xamda haqiqatni qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiladi. R. Merton 
“Fanning me’yoriy tuzilishi” maqolasida ilmiy axloqning tavsifini beradi [9. 
267—278-betlar]. Uning fikricha, fanda ilmiy axloq bu takrorlanadigan va 
undagi har bir mutaxassisga xos bo‘lgan normalar to‘plami, Merton fan 
haqiqatni izlash va oqilona tanqidiy munozaradir degan munosabat 
bildirgan. Tadqiqotchi Boris Yudinning fikriga ko‘ra, Mertonning me’yoriy 
ilmiy kontseptsiyasi ichida olimlar o‘rtasidagi munosabatlarning axloqiy 
tomonlarini tavsiflash uchun ilmiy hamjamiyatni axloqi ishlatilgan. Har bir 
olim o‘z hamkasblaridan o‘zib ketishga harakat qiladi: yangi ilmiy bilimlarni 
olishda, uning ilmiy tomonidan tan olinishinida, tadqiqotni moddiy qo‘llab-
quvvatlash ulushini maksimal darajada oshirishda. Shuningdek ilmiy 
jamoada, olimlar o‘rtasida hamkasblar tomonidan tan olinishi va ushbu 
nishani saqlab qolish uchun umumiy manfaatlar qo‘llanishi, ilm-fanning 
ishonchliligi va jamiyatda ishlab chiqarilishi hamkorlikni rag‘batlantirishi, 
bu fanning shakllanishi va mavjudligining asosiy shartidir [10. 593-bet]
Yuqorida aytib o‘tilgandek, olimlarning ijtimoiy mas’uliyati 
munosabatlari fan va jamiyat o‘rtasida amalga oshirilmoqda. Shunday qilib, 
birinchi navbatda, fanning ijtimoiy etikasini tashqiy sifatida tavsiflash 

---

170 
mumkin. Jamiyat oldidagi mas’uliyatni kuchaytirish hamda o‘zgarishlar 
fanning ijtimoiy yo‘nalishidir. Insonning biologik va ijtimoiy xususiyatlarini 
o‘rganishga tabiat va yashash muhitiga e’tibor qaratiladi. Ilmiy 
tushunchalar nafaqat obyektni ko‘proq bilishni aks ettiradi, balki bilish 
sub’ekti va obyektni o‘rtasidagi munosabatlarni [11]. Ijtimoiy va shaxsiy 
lahzalar ilmiy bilim olish jarayonida texnikani qo‘llanilishi tadqiqotchining 
mas’uliyati, olingan bilimlar va ularni qo‘llashning ijtimoiy oqibatlari 
darajasining oshishiga olib keladi. Insonparvarlikni va uning amalga 
oshirilishi mumkinligi bilan bog‘liq ilm-fanning imkoniyatlari, olimlar 
uchun yangi axloqiy muammolarni uygatadi: inson ustida tajriba 
o‘tkazishning xarakteri va maqsadlari, insoniyatga keltirishi mumkin 
bo‘lgan foyda [12. 41-bet]. Mashhur rus olimlari I. Frolov va B. Yudinlarning 
fikricha, nafaqat ilm-fan yutuqlarini amaliyotda qo‘llash, balki ularning 
"keyingi ta’siri", shuningdek, tadqiqot jarayonlarning o‘zi, ya’ni tadqiqot 
mavzulari yoki ma’lum bir tadqiqotni davom ettira olmaslik muammolari, 
eksperimentlarni loyihalash va o‘tkazish xarakteri. [13. 160-bet]. Shuni 
alohida aytib o‘tish lozimki, mas’uliyat ilmiy fanlar, tadqiqot guruhlari va 
fanning o‘ziga emas, balki tadqiqotchining o‘ziga yuklaniladi. Ilmiy 
tadqiqotlarda olimning mas’uliyati erkinlik masalasi bilan bevosita bog‘liq - 
ya’ni mas’uliyat uning ilmiy ijodkorlikni salbiy tomoni deb hisoblanishi 
mumkun. Bir tomondan, mas’uliyatni erkinliksiz tasavvur qilish qiyin; 
boshqa tomondan, javobgarliksiz erkinlik anarxiyaga aylanadi [14.34-
betlar]. Ilmiy bilim sohalari orasida ijtimoiy mas’uliyat masalalari, olim va 
uning faoliyatiga ma’naviy-axloqiy baho berish qizg‘in muhokama 
qilinmoqda, ularni orasida alohida gen muhandisligi, biotexnologiyalar, 
biotibbiyot va odamlarning genetik tadqiqotlari o‘rin topganlar. Ma’naviy 
javobgarlik muammosi ayniqsa 1975 yilda dolzarb bo‘lib qoldi, dunyoning 
yetakchi tadqiqotchilar ixtiyoriy ravishda moratoriyni imzoladilar va shu 
bilan ba’zi hayot uchun xavfli tadqiqotlarni to‘xtatdilar [15.152-bet]. Bu 
ijtimoiy mas’uliyatning bir misolidir va ilmiy faoliyatning ajralmas qismidir. 
Ilmiy o‘rganish qat’iylikni o‘z ichiga olishi kerak, olimlar faoliyatini tartibga 
solish uchun qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan axloqiy me’yorlar va standartlar 
bo‘lishi lozim. Jahon ilmiy hamjamiyatining xatti-harakatlarini tartibga 
solish, o‘z navbatida, xalqaro ilmiy axloq kodeksini joriy qilishni talab 
qilinadi. [15.150—159-betlar]. Zamonaviy ilm-fanda paydo bo‘ladigan 
axloqiy muammolarni faqat etikani bilishi yoki mantiq bilan hal qilib 
bo‘lmaydi. Bu muammolar ularni yanada kengroq tushunilgani bilan 
moslashtirishni talab qiladi. Tadqiqotning ijtimoiy maqsadlari va 

---

171 
insonparvarlik ideallari, jamiyatning axloqiy qadriyatlari bilan bir butun 
bo‘lishlari lozim” [13. 166—167 betlar].
Ilm-fanning jadal rivojlanishi insoniyat o‘rtasida uning kelajakdagi 
mavqiaysi bilan bog‘liq tobora ko‘p savollar tug‘dirmoqda. Olimlarning o‘z 
kashfiyotlar natijalari uchun nafaqat ma’naviy, balki ijtimoiy javobgarligi 
muammosi dolzarb bo‘lib qolmoqda. Jamiyatning o‘zi alohida qiyinchilikka 
duch keladi, chunki u, ehtimol, fanni nazorat qilishda yanada qattiqroq 
yordam ko‘rsatishi kerak. Fanni axloqiy tartibga solish va yuqori darajadagi 
ko‘rinishga etkazish olimlarning asosiy maqsadidir. Shuning uchun ham 
madaniyat fanni rivojlantirishda, uning axloqiy sifatini ta’minlashda muhim 
bo‘lgan shartidir.