IM. Y, Оч'Л. Юсчоу

1 
, , 0 ‘z b e k is to n X X I asrga in t il m o q d a “ . T o s h k e n t , ,,O lz b e k is t o n “ 
nashriyoti, 2000 y, 2 0 — 2 1 - betlar.
5

---

I. SHAXS УА U N IN G TASHKILOTCHILIK 
IM KONIYATLARI
Keng m a ’nod a boshqarish m oddiy-predm etli yoki ijtim oiy 
tizim holatini m uvofiqlashtirishni o ‘z ichiga oladi. Boshqarish o ‘z 
obyektiga ta ’sir qilib va uning holatini o ‘zgartirib, kutilgan natijaga 
erishishga intiladi. F aoliyatda kutilayotgan natijani psixologiyada 
m aqsad deb ataladi. H ar qanday boshqarish faoliyati m aqsadli 
v azifalard a n ta sh k il to p a d i. A n a sh u n d a y v azifalar q ato rig a 
quyidagilar kiradi:
1. Ishlab chiqarish vazifasi.
2. Ijtim oiy vazifa.
3. Sotsial psixologik vazifa.
Sotsial psixologik vazifa tarkibiga ja m o an i tashkil qilish, uni 
faollashtirish (stim ullash), jipslashtirish, takom illashtirish, o ‘z- 
o ‘zini boshqarishni rivojlantirish kiradi.
Jipslashtirish — jam o ad am u staq il birlashm a sifatida o'zin in g
bir butunlik xususiyatini shakllantirishdir.
Faollashtirish — m aqsadga muvofiq m ehnat usullarini q o ‘llash 
maqsadida ishchilarning motivatsiya (maqsadga yo‘nalish) sohasiga 
ta ’sir ko'rsatish dem akdir.
Takom illashtirish — ja m o a hayot faoliyatiga tinm ay yangilik 
kiritib borish, eskirgan g ‘oyalardan voz kechish, o ‘z xizm atlarini 
o ‘tab b o ‘lgan ta saw u rla rn i od am lar ongidan chiqarib tashlash 
demakdir.
0 ‘z - o ‘zini boshqarishni rivojlantirish — boshqarishdagi yuqo- 
ridan va quyidan (tashqaridan) maxsus vakolatli odam lam ing jam oa 
hayot faoliyatini tashkil qilishlaridan farq qilib, boshqarilayot- 
ganlam ing o ‘z harakatlarini ichki m uvofiqlashtirishlaridan tash ­
kil topadi.
1. 
Operatsion vazifalar. Bunga rejalashtirish (qaror qabul qilish), 
k o ‘rsatm a berish va n azorat kiradi.
6

---

T a d q iq o tc h ila r r a h b a r lik s a m a r a d o r lig in i t a ’m in la y d ig a n
m e z o n la r sifatid a q u y id ag ilarn i ajratish ad i:
— b irin chidan, ja m o a
m eh n atin in g real (aniq) natijalari, 
m ahsuldorlik, ishlab chiqarish — iqtisodiy k o ‘rsatkichlar to ‘plami;
— ikkinchidan, ishlab chiqarish va tashkiliy m u am m olarni 
hal qilish u ch u n ja m o a a ’zolarining jipsligi;
— uch in ch id an , ja m o a a ’zolari faolligi va boshqaruvchanligi 
darajasi.
B undan tashqari sanab 
o ‘tilgan m ezo n lar qatoriga yana 
quyidagilarni kiritish m um kin:
1. R ah barning real (an iq ), ilm iy b ash o rat qilish m um kin 
bo'lgan kelajakka ustanovkasi (ch o g ‘lanishi).
2. R ahbarning ishbilarm onlik epchilligi, topqirligi.
3. Jam oa faoliyatining iqtisodiy, ijtim oiy, m adaniy, m afkura- 
viy sohalarda ifodalanadigan muvaffaqiyati.
R ahbarning ustanovka (chog‘lanish) m ezonining m azm unini 
quyidagi k o ‘rsatkichlar tashkil qiladi:
1. R ah b arn in g o ‘z fao liy atid a ilm iy -tex n ik a y u tu q larid an
foydalanishi, texnologiyani takom illashtirish yoki alm ashtirish, 
tashkiliy faoliyatni takom illashtirish y o ‘lidagi sa’y-harakatlari.
2. F aq at ayni payt u ch u n em as, balki yaqin kelajak u ch u n
guruh va um um davlat m anfaatlarini m uvofiqlashtirish.
3. Ijtim oiy rejalashtirish, korxona ijtim oiy hayotini rejalashti- 
rishga sotsiologik xizm atni jalb qilish.
4. K orxonada ishchilar kasbiy ta ’lim ini, u larning o ‘sishini 
yo‘lga qo'yish.
5. K orxonada m eh n at qilayotganlar to m o n id an sotsiologik va 
sotsial psixologik tadbirlar bilan o ic h a n a d ig a n , m aqsadga y o ‘- 
naltirilgan tarbiya vositasida erishilgan kelajak taraqqiyot darajasini 
real (aniq) anglanilishiga erishish.
H ar b ir korxonada axloqiy siyosiy holat shakllanib, bu h o lat- 
ning k o ‘rsatkichlari odatda rahbar tom onidan amalga oshirilayotgan 
xo'jalik siyosati va buning natijasida vujudga keladigan x o ‘jalik- 
siyosiy vaziyatlariga bog‘liq b o ‘ladi. Bunday vaziyatlam ing eng ko‘p 
tarqalganlari asosan quyidagilar:
7

---

I M /
1. Davlat va guruh manfaatlari aloqasini aks ettiradigan xo‘jalik- 
siyosiy vaziyatlar.
2. X o‘jaliklar ishlab chiqarish faoliyatining tu rlich a o'sishi 
natijasida paydo b o ‘ladigan vaziyat.
3. Jam o a ishlab chiqarish iqtisodiy faoliyati to m o n lari va 
k o 'rs a tk ic h la rin in g h a r xil m u ta n o s ib lik la ri tufay li vujudga 
keladigan vaziyat.
4. Yangi texnologiya defitsiti yoki eskirgan texnologiya tufayli 
vujudga keladigan vaziyat.
Boshqarish faoliyatida liderlik, lider - rahbar sotsial psixologik 
fenomeniga katta e ’tibor beriladi. Liderlik fenomenini tahlil qilishdan 
oldin avtoritet tushunchasini ko‘rib chiqish lozim. A vtoritet (lotin- 
cha — autoritos — hokim iyat, ta ’sir k o ‘rsatish) — sotsial psixolo- 
giyada odam , ijtim oiy guruh, ja m o a t tashkilotining boshqalarga 
ta ’siri, boshqa odam lar nazaridagi mavqeini anglatadi. Shaxs, guruh 
yoki tash k ilo tn in g av to riteti q o n u n iy , rasm iy yoki norasm iy, 
ularning norasm iy m unosabatlar tizimidagi holatiga bog‘liq b o ‘lishi 
mumkin. Birinchi holatda avtoritet subyektning ijtimoiy roliga bogMiq 
b o ‘ladi, ikkinchi holatda unga atrofdagi odam larning munosabatiga 
bog‘liq b o ‘ladi. A ynan ana shu rol va m unosabatlardan rasm iy va 
norasm iy liderlik tushunchasi kelib chiqadi.
L ider — ah am iy atli vaziy atlarda qolgan ish tiro k ch ilarn in g
xulqiga sezilarli ta ’sir k o ‘rsata oladigan guruh a ’zosidir.
B. D. Parigin lider bilan rahbar o ‘rtasidagi quyidagi farqlarni 
aniqlagan:
1. R ahbar rasm iy y o ‘l bilan tayinlanadi, lider norasm iy y o ‘l 
bilan k o ‘tariladi.
2. Rahbarga qo n u n to m o n id an huquq va vakolatlar berilgan, 
lider bunday huquq va vakolatga ega emas.
3. R ah b ar g uru h m a n fa atlarin i g u ru h lararo m u n o sab atlar 
tizim ida nam oyon qiladi, lider faoliyati guruhning ichki faoliyati 
bilan cheklangan.
4. R ahbar guruh faoliyati u ch u n q o n u n oldida javob beradi, 
liderda b unday m as’uliyat y o ‘q.
8

---

Liderlik m uam m osi b o 'y ich a sotsial psixologiyada bir necha 
nazariyalar mavjud.
Liderlik — kichik guruhdagi d inam ik jaray on larg a taalluqli 
b o ‘lib, guruhdagi b o ‘ysunish va h u k m ronlik m unosabatlarini aks 
ettiruvchi tushunchadir. Liderlik ayni paytda obyektiv (konkret 
vaziyatda g u ru h n in g m aqsad va vazifalari), subyektiv (guruh 
a ’zolarinig individual tipo lo g ik xususiyatlari, qiziqishlari, ehti- 
yojlari), shuningdek liderning guruh faoliyatining tashabbuskori 
va tashkilotchisi sifatida harakatlari omillariga bog‘liqdir.
Liderlik roli nazariyasiga ko‘ra (amerikalik tadqiqotchi R.Beylz), 
liderlik bu alohida rolni qabul qilishdir. Ikkita b ir - biridan sezilarli 
farq qiladigan liderlik roli mavjud. Birinchisi — professional roli, 
bajarilayotgan ish yuzasidan lider to m o n id an bildirilayotgan va 
paydo bo'lgan m uam m oni hal qilishga m o'ljallangan taklifva flkrlar. 
Ikkinchisi — „ijtim oiy - em otsional m utaxassis“ roli, shaxslararo 
m unosabatlardagi m u am m olarni hal qilish bilan bog‘liq b o ‘lgan 
liderlik.
G uruh faoliyatining samaradorligi uchun har ikkala liderlik shakli 
mavjud b o ‘lishi kerak. Bu sohada bir n ech a nazariyalar mavjud.