IM. Y, Оч'Л. Юсчоу

II. 
M U V O F IQ L A SH T IR ISH TASH K ILO TCH ILIK  
VA B O SH Q A R ISH N IN G TARKIBIY Q IS M I SIFATIDA
Jam oa ishini tashkil qilish va boshqarish faoliyatining asosiy • 
qism ini m uvofiqlashtirish tashkil qiladi. A lbatta 
h ar qan d ay
tuzilm ada o ‘zaro, turli b o ‘g ‘inlar, xizm atlar faoliyatini tartibga 
soladigan xizm at vazifalari, N izom lar, y o ‘riqnom alar, k o ‘rsat- 
m alar mavjud va ularga am al qilinishi b utun tizim ning o ‘zaro 
10

---

m u v o fiq la sh tirilg a n lig in i t a ’m in la y d i, v e rtik a l va g o riz o n ta l 
subordinatsiya (quyi b o ‘g ‘inlarga ajratish )n i am alga oshirishga 
yordam beradi, topshiriqlar va k o ‘rsatm alarning o ‘z vaqtida va 
muvaffaqiyatli bajarilishini ta ’minlaydi. Lekin ushbu m avzuda gap 
rasmiy m uvofiqlashtirishning ikkinchi, eng m uhim to m on i bo'lgan 
ijtim o iy p six o lo g ik m e x a n iz m la rg a , ja m o a d a g i s h a x s la ra ro
m unosabatlarga asoslangan, xodim larning individual psixologik 
xususiyatlarini hisobga olgan h olda ularning ijtim oiy - psixologik 
motivasiyasi (m aqsadga intilishi)ni y o ‘naltirish haqida borm oqda.
Qolaversa, bozor m unosabatlariga o ‘tish sharoitida m ulkning 
davlat tasarrufidan chiqarilishi, xususiylashtirish natijasida vujudga 
kelgan yangi m ulkchilik shakllari tizim ida ishlab chiqarish sam a- 
radorligining ortishida inson om ili, xodim lar o 'rtasidagi o ‘zaro 
m u n osab atlar, ijtim oiy-psixologik m u h it, x o d im lar faoliyatini 
ularning individual psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda 
m u v ofiqlashtirish eng ah am iy atg a m olik m asalala rd an biriga 
aylanm oqda.
R iv o jla n g a n m a m la k a tla r ta jrib a s i s h u n i k o ‘r s a ta d ik i, 
aksionerlik jam iyatlarida aksiyadorlar oldida korxonaning kvartal 
h iso b o tlari b ir to m o n d a n ak siy ad o rlarn in g m u lk ch ilik psixo- 
logiyasini shakllantirish va rivojlantirish, ulard a korxonaning ish 
faoliyatiga daxldorlik tuyg‘usini oshirishga xizm at qilsa, ikkinchi 
to m o nd an korxonada bevosita ishlab chiqarish va boshqarish bilan 
m ashg ‘ul b o 'lg a n xo d im larn in g m a s’uliyati, o ‘zaro jip slik va 
mosligini m ustahkam lashga xizm at qiladi.
B u nd ay h iso b o tla r m oliyaviy va iq tiso d iy n a z o ra tn i ku- 
chaytirish bilan birga k orxona va aksiyadorlar o ‘rtasida kom - 
m u n ik a tsiy a — o ‘zaro a lo q a n i m u s ta h k a m la y d i, x o d im la rg a
tizim ning turli b o ‘g ‘inlari haqida m a ’lu m o tlar berib, ishlab c h i­
qarish haqida yaxlit tasaw urning shakllanishiga, idrok jarayonining 
samaradorligiga ta ’sir qiladi. Idrok va tasaw urning yaxlit, to ‘laqonligi 
esa, o ‘z navbatida, turli b o ‘g ‘inlar faoliyatini koordinatsiya qilishni 
m uvofiqlashtirishning asosi hisoblanadi. A ksiyadorlar oldidagi 
chorak hisobotlardan tashqari, har qanday boshqarish tizim ining
11

---

ichida q o ‘llaniladigan y ana b ir hisobot turi m avjud b o ‘lib, u 
mutaxassis boshqaruvchilarning ch orak hisobotlari, deb ataladi.
Albatta hisobot shaklidan ko‘ra turli b o ‘g ‘in boshqamvchilariga 
„ S iz n in g re ja la rin g iz , u s tu v o r m a q sa d la rin g iz , o rz u la rin g iz
qanday? U larni am alga oshirish uch u n n im alar qilm oqchisiz?“ — 
degan savollar bilan m urojaat qilish ham m um kin. Lekin ana 
shu savollar bilan birga, h ar uch oyda h a r bir o ‘rta b o ‘g ‘in m uta- 
xassisi bevosita boshqaruvchi bilan o ‘tirib am alga oshirilgan ishlar 
natijasini tahlil qilib va keyingi chorak rejalarini belgilab olishi 
hisobot tizim ini yanada to id ira d i.
Boshqaruvchi bilan h ar bir b o ‘g ‘in mutaxassisi o ‘rtasida reja 
b o ‘yicha to ‘la ham korlikka erishilgandan so'ng, b o ‘g ‘in mutaxassisi 
uni yozm a shaklda bayon qiladi va boshqaruvchi uni im zolaydi. 
B unday hisobot tizim ining sam aradorligi b ir nech a sabablar bilan 
izohlanadi:
Birinchidan, u odam ga o ‘z - o ‘ziga xo'jayin b o ‘lish va o ‘z -o ‘ziga 
vazifa q o ‘yish im konini beradi.
Ikkinchidan, u rahbar m ehnatining samarali bo'lishiga va unga 
tashabbus ko ‘rsatishga im kon beradi.
Uchinchidan, u yangi g ‘oyalarning quyidan yuqorigacha yetib 
borishiga sharoit yaratadi.
C horak hisobotlar h a r bir m utaxassisni o ‘z faoliyati natija- 
larini taroziga solish va m ulohaza qilish, kelajak rejalarini tuzish va 
ularni am alga oshirish usullarini izlab topishga m ajbur qiladi. 
V ujudga keladig an m u a m m o la rn i h al qilish u c h u n y an g ich a 
yondoshuvlarga rag‘batlantirishning b u n d an k o ‘ra sam arali usuli 
y o ‘q. Bu usulning yana b ir eng m uhim afzalligi shundaki, u har 
b ir xodim ni yaqqol k o ‘rish m um kin b o 'lg an vaziyatni yaratadi. 
Bu usul har bir xodim ga bevosita o ‘z boshlig‘i, u orqali bu tun 
tizim rahbarlari k o ‘zi o ‘ngida b o ‘lish im koniyatini yaratib beradi. - 
Bunday usulning psixologik samaradorligi beqiyos b o ‘lib, u odam ga 
o ‘z m e h n a ti u c h u n g ‘u ru r, u m u m iy ishga d a x ld o rlik hissi, 
tashabbuskorlikka m oyillik (m otivatsiya) beradi.
X odim u ch u n xizm at p o g ‘on asid an k o ‘tarilish im koniyati
12

---

tu g ‘iladi, buning uchu n u n d a yanada sam araliroq m eh n at qilish 
m as’uliyati paydo bo ‘ladi. Boshqaruv faoliyatida boshqaruvchi bilan 
turli b o ‘g ‘in xodim lari o'rtasidagi b u n d ay izchil o g ‘zaki va yozm a 
m uloqot aw alo sam arali kom m unikatsiya (o ‘zaro aloqa) vazifasini 
b a j a r a d i , - b o s h q a r i s h - t i z i m i n i - k o o r d i n a t s i y a - q il is h
(m uvofiqlashtirish) im koniyatini kuchaytiradi, korxonaning biznes 
im koniyatlarini yanada yaxshiroq anglash u ch u n sharoit yaratadi. 
C hunki har bir hisobot a w a lo hisobotchi bevosita m as’ul b o ‘lgan 
yo'nalishdagi biznes, iqtisodiy im koniyatlardan kelib chiqqan holda 
tuziladi. Asosiy natija esa b unday usullar h ar bir xodim ga eng 
m urakkab ijtim oiy - psixologik ja ra y o n h iso b lan gan o ‘z - o ‘zini 
aktuallashtirish, y a’ni o 'zin in g noyobligini, m uhim ligini, o ‘z o ‘rni 
borligini his qilish im konini beradi. Psixologik nuqtayi n azard an
bu eng m uhim m otiv hisoblanadi.
B oshqarish sam aradorligini ta ’m inlashning yana bir m uhim
sh arti bu x o d im lar ijtim oiy tark ib i haq idagi m a ’lu m o tla rd ir. 
B oshqaruvchning vaqt kundaligida albatta xodim larning tu g ‘ilgan 
kunlari haqidagi ro ‘yxat b o ‘lishi lozim. B archa buyuk arboblarning 
ta ’kidlashlaricha, h ech narsa o dam ni unga nisbatan k o ‘rsatilgan 
d iq q at-e’tiborchalik yuksaklikka k o ‘tarm aydi.
D un yo da inson u ch u n eng yoqim li so‘z bu uning o ‘z ismidir. 
H ar bir xodim ning ismi sharifini y o d d an bilish, tu g ‘ilgan kunini 
etibordan chetda qoldirm aslik rahbarning burchi darajasida b o ‘lishi 
lozim . H ar bir boshqaruvchi h ar b ir xodim ning shaxsiy yig‘m a 
jildini o ‘rganishi suhbat jarayonida ehtim ol xodim ning ham yodidan 
k o ‘tarilgan bir yoqim li hodisani eslatishi xodim u ch u n eng qadrli 
v o qeaga ay lan ad i. R ah b ar o b r o ‘sin in g m u s ta h k a m la n is h id a , 
psixologik m u h itn in g y ax shilanishida, b o sh q arish sam ara d o r- 
ligining ortishida bu ju d a k atta rol o ‘ynaydi.
0 ‘zbeklarda ,,Yolg‘iz otning changi chiqm as, changi chiqsa 
ham dong‘i chiqm as“ degan m aqol bor. Boshqarish tizim ida rahbar 
shaxsiy sifatlari, boshqaruvchilik qobiliyatlarining aham iyati katta, 
albatta. Lekin faqat shaxsiy fazilatga ishongan, ham m a narsani 
faq a t shaxsiy n a z o ra ti o s tid a sa q la sh g a in tilg a n , a v to rita r-
13

---

buyruqbozlik usuli bilan ishlaydigan rahbar korxonani olg‘a yetak- 
lab k e ta o lm a y d i. Z a m o n a v iy ra h b a r b ir in c h id a n , h a r b ir 
xodim ning xizm at vazifasini aniq ta sa w u r qiladi va xodim larga 
xizmat vazifasini vijdonan bajarishlari uchun sharoit yaratib beradi. 
Ikkinchidan, boshqaruvchining yonida uning m ulohaza va rejalarini 
aniq tushunadigan, m ayllarini his qiladigan yordam chilar b o ‘lishi 
kerakki, boshqarish sam aradorligini ta ’m inlashda bu yordam chi 
x o dim larn in g xizm ati katta. S hu n in g u ch u n ham zam onaviy 
boshqarish psixologiyasi h ar bir boshqaruvchining kom andasi, 
m aslakdoshlari m uam m osiga nihoyatda katta e ’tibor beradi.
O datda bunday kom andaning psixologik belgilari o'zaro moslik, 
jipslik, xizmat vazifasigavijdonan yondoshish b o ‘lib, boshqaruvchi 
o d atda o ‘z kom andasida o ‘ziga xos ,,dirijor“ vazifasini bajaradi. 
D em ak, kom an da tuzish, unga loyiq odam larni tanlay bilish ham
boshqaruvchilik qobiliyatining bitta belgisi hisoblanadi.