Ingliz tiliga o’zbek tillarida bosh bo`laklarning ifodalanishi

I t was strange to be hated to be hated was strange.
Kesim shaxssiz fe’llar (infinitiv, sifatdosh, gerundiy kabi) va predekativlikni ko’rsatuvchi maxsus formani olmagan so’zlar bilan ifodalanganda, eganing o’rni qatiiy bo’ladi, u doim kesimdan oldin turadi. Bunda esa ega va kesim o’rnini o’zgarishi yo egani aylantirib qo’yadi, yoki gapni butunlay yo’qqa chiqarib so’z birimasi hosil qiladi. Ushbu ta’riflar faqat o’zbek tiliga mansub albatta.
Ingliz tilida ega va kesim o’rin almash olmaydi. Masalan:
Y ashamoq – mehnat qilmoq Mehnat qilmoq yashamoq
Yuqoridagi kabi misollarni inversiya deb atab bo’lmaydi. Bu qayta tuzishdir. O’zbek tilida barcha ma’lum ega ifodalaridan tashqari infinitiv ega ham qo’llanilishi ko’plab uchraydi.
Tortishuv qizib ketdi (A.Qahhor)
O’qish boshqa, uqish boshqa (Maqol)
O’zbek tilida sifatdosh harakat ma’nosida keib ega vazifasida qo’llaniladi. Bu vaqtda u otlashmaydi va odatdagi infinitiv ega kabi qo’llanadi.
“So’zlagandan so’zlamagan yaxshiroq, so’zladim boshimga tegdi tayoq” (Maqol)
So’zlashdan so’zlamaslik yaxshiroq
Teng aloqdagi turli shaxsni ko’rsatuvchi bir necha so’z yaxlitligi ega vazifasida kelganda kesim ko’pchilik formasida bo’lib yo I shaxsni yo II shaxsni ko’rsatadi. Bir so’z bir vaqning o’zida turli xil shaxsni ko’rsata olmaydi. Infinitiv va gerundiylar qo’llanganda yo III shaxs birlik yoki ko’plik shaklida qo’llanadi. Masalan:
“Seeing and doing are two entirely different things.
(The Dreiser)
O’zbek tilida esa: men. Sen va u bordik.


XULOSA
Jahon tilshunosligida gapni sintaktik jihatdan tahlil qilishda turlicha yondashuvlar mavjud, ya’ni sintaktik shakl yoki sintaktik o’rniga ko’ra gap bo’laklariga ajratish, obyektiv reallik strukturasiga nisbatan izomorflik, kommunikativ (aktual) strukturada tematik va rematik, modal strukturada obyektiv va subyektiv munosabati nuqtai nazaridan yondashilishi yoki sintaktik birliklarni differentsial sintaktik-semantik belgilarini aniqlash usullari yordamida o’rganilishi ma’lum bo’ldi. Kesimni gap bo’lagi sifatida tasniflashda ham turlicha fikrlar mavjud bo’lib, mazkur ishning ushbu bobida ingliz va o’zbek tillarida kesimni morfologik jihatdan ifoda planiga tayangan holda tasniflashni ma’qul ko’rdik. Chunki, bunday tasnif ingliz tilini o’rganishga qiziqish kuchayib borayotgan ayni paytda muhim amaliy ahamiyatga molik bo’ladi. 1. Ega qanday so’z turkumi bilan ifodalangan bo’lmasin va qanday mazmunni anglatmasin, u bosh kelihsikdagi bo’ladi. Bu forma uning absolyut hokimlik holatini ko’rsatuvchi grammatik belgilardan biridir.
2. Eganing hokimligi tartibdan ham bilinib turadi. Ega vazifasida keluvchi tipik so’zlar otlar va substantiv harakterdagi ot kabi qo’llaniladigan olmoshlardir.
3. Ega nutq predmetini, fikr ob’yektini, gapning temasini bildirsa, kesim shu tema haqidagi yangilikni nutq predmeti, fikr ob’yektini gapning temasini bildirsa, kesim shu tema haqidagi yangilikni nutq predmeti, fikr ob’yektini to’g’risidagi bayonni bildiradi.

Navoiy g’azallarni avval ichida o’qidi. Keyin tovush chiqarib o’qidi. (Oybek)

Turmush go’zal va ajoyibdir.
(Maykovskiy)

4. 
   Ega to’dadan ajratilgan qismini bildirganda, to’daning butunning nomi ko’pincha chiqish kelishigidagi – so’z bo’ladi. Ba’zan qismini ko’rsatuvchi so’z qo’llanilmaydi. (U umumiy mazmunda, gapning konstruksiyasiga bilinib turadi), bu vaqt butun nomi chiqish kelishigidagi so’z ega vazifasida qo’llangan bo’ladi :