Ingliz tiliga o’zbek tillarida bosh bo`laklarning ifodalanishi

Two days is a short time
Thirty pounds is a very large sum.
Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosalashimiz mumkin, ega ham kesim ham ko’plik ifodali bo’lishi mumkin. Ammo ega infinitive yoki gerundiy bilan ifodalansa birlikda va uchinchi shaxs ifodali bo’ladi.
Ega infinitive va va gerundiy ifodali bo’lmagan taqdirda uning ko’plik ifodasi leksik semantik mazmun beriladi. Kesim va grammatik (morfologik) ususl bilan ifodalanadi. Boshqacha qilib aytganda ega va kesim o’rtasida leksik semantik mazmun beriladi.
Quyidagicha transformatsiyadan foydalanamiz:
D oing mothing is awfully hard work it is awfully hard work doing nothing.
T elling story is an interesting moment it is an interesting moment tilling story.
D rawing pictures is funny It is funny drawing pictures.
L ook at the vampire is auvfully hard word what is, it is auvfully hard work lookiey at the vampire.
Tahlildan ma’lum bo’ldiki, gerundiy ifodali ega uchinchi shaxs birlikdagi “It” olmoshi funksiyasi bilan bir xil va kesim ham “It” olmoshi kabi moslashadi.
Ega kesimdan farqli ravishda morfologik ko’rsatkich bo’lsa olmaydi. Yuqorida aytib o’tilganidek, ega leksik semantic mazmun bersa, kesim morfologik ifodali bo’ladi. Flektiv, hind, yevropa tillarida eganing asosiy ko’rsatkichi bosh kelishik (nominative case) bo’lib xizmat qiladi, ammo birinchidan uning ega vazifasida qo’llanish funksiyasi chegaralangan ingliz tilida bosh kelishikda faqat kishilik olmoshlari va “Who” so’roq olmoshi atrofidagi olmoshlardir.
Shuning uchun ega turli otlar va, substantive olmoshlar (bosh kelihsikdagi) infinitive shaklidagi fe’l, yadrosi infinitive bo’lgan fe’l so’z birikmalari gerundiy shaklidagi fe’l, yadrosi gerundiy bo’lgan fe’l so’z birikmalari, infinitive predikativ so’z birikmalari yordamida ifodalanadi.
Ushbu sanab o’tilgan ibora usullaridan tashqari tarkibli ega nomi bilan atalgan “It” olmoshi egadek ko’ringan ifoda ham borki, ular inglzi tiliga xos bo’lib, sanaladi. Biz ushbu tahlildan eganing doimiy ifodalari bo’lish ot, sifat, olmosh kabi nominative ifodalar haqida emas. Tahlil eganing fe’l noaniq shakllari bo’lgan gerundiy va infinitiv harakat nomi yordamida berilishi haqida to’xtalamiz.
O’zbek tilida ham, ingliz tilidagi kabi harakat nomi bilan berilgan holler ham uchraydi.
Ushbu tilda fe’lning noaniq gerundiy shakli yo’q. O’zbek tilida ham ega haqida ta’rif ingliz tilidagidek: ega gapning bosh bo’lagi va fikr ifodasi gap tuzilishida alohida o’rin tutadi. U gapning nima haqida aytilganini, fikrning nima to’g’risida bayon etilganini ko’rsatuvchi bosh bo’lakdir.
Demak, ega fikr ob’yektini nutq predmetini (ega, fikr o’zi haqida berayotgan predemtini) bildiradi. Bunda predmet keng ma’noda tushuniladi, va u narsa, shaxs, vaqt – hodisa, belgi – xususiyat, harakat – holat, son – miqdor va hokozolarning nomini ham o’z ichiga oladi. Ega kesim bilan mustahkam aloqada.
Uning ma’nosi funksiyasi o’rni kesim orqali reallashadi.
Xuddi shuningdek, kesimning mohiyati formasi ega yordamida belgilanadi.
Ega nutq predmetni, fikr ob’yektini, gapning temasini bildirsa, kesim shu tema haqidagi yangilikni nutq predmetini fikr ob’yekti to’g’risidagi bayoni bildiradi.
Grammatik jihatdan ega boshqa bo’laklar ichida mutloq hokim vaziyat egallaydi. U o’z sostavidagi bo’laklarni ham boshqa sostav hisoblanagn kesimini ham o’ziga ergashtirib keladi, lekin o’zi hech qanday bo’lakka tobe bo’lmaydi. Bu narsa uning grammatik shaklida ham ko’rinadi.
Ega odatda bosh kelishik fomasida qo’llaniladi. Eganing sodda gapda qo’lklaniladigan ma’lum o’rni bor. Ega odatda kesimdan avval keladi, ba’zan u kesimdan keyin ishlatilishi ham mumkin.
Bu hodisa inversiya deyiladi. Ushbu hodisa haqida keyinroq to’xtalamiz. Biroq nutqda inversiyaga hamma vaqt yo’l qo’yib, bo’lavermaydi. Kesim sof fe’llardan yoki predikativlik affikslaridan olgan so’zlardan bo’lganda, eganing o’rni o’zgarishi ya’ni inversiya hodisasi ro’y berishi mumkin.
S en So’rading So’rading sen
B iz studentmiz Studentmiz biz
Ingliz tilida: It was strange to be hated. (J.Galsworthy)