Инновация

ПЕДАГОГИК ТАЪСИР ЭТИШ 
ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ МУАММОСИ 
 
Илмий билимлар тизими сифатида педагогик таъсир этиш технологияси 
тарбия жараёнининг оптимал бўлишига хизмат қилиб, кенг ва тор маънода 
ўрганилади. 
«Кенг маънода» тарбия – бу объектив жараён бўлиб, жамиятда хоҳиш – 
иродага боғлиқ бўлмасдан содир бўладиган, ижтимоий жараён. «Тор 
маънода»ги тарбия – болага катталар ёки махсус ижтимоий институт 
томонидан онгли ва режали таъсир этишдир. 
Ўқитувчи муаммоси замонавий педагогика муаммосидир, чунки ўқитувчи 
барча педагогик ғоялар эгасидир. У ўзининг фаолияти орқали ўқувчилар билан 
ўқув – тарбия жараёнида эришилган ютуқ ва тавсияларни амалиётда жорий эта 
олади. 
Бола ўзининг биринчи ўқитувчисига ишонади, ўзининг бутун 
муҳаббатини унга бағишлаб, ундан ҳам шуни кутади. Шундай экан, тарбияда 
ҳамма нарса тарбиячининг шахсига асосланган бўлади. Лекин ҳозиргача 
ўқитувчи ва ўқувчи муносабатида муаммо бор.
Бир бўлимда биз қандай бўлиши кераклиги ҳақидаги масалани кўриб 
чиқамиз, улар қандай мақсадга эришмоқчи? Бу ва бошқа масалалар кўпгина 
ўрта аср шарқ алломаларининг асарларида ёритилган. 
Форобий таъкидлашича, ўқитувчининг фаолияти ёшларда санъатни 
эгаллаш учун аҳлоқий меъёр ва амалий кўникма ҳосил қилишга йўналтирилган 
бўлиши керак. 
Бу фаолиятнинг мақсади – ўқувчиларни бахт йўлларини излашга 
тайёрлаш, ўз мажбуриятига совуққон бўлган ўқитувчилар Форобий фикрича, 
ҳурматга сазовор эмаслар. 
«Шарқ АрасТусий»нинг таъкидлашича, ўқитувчининг вазифаси моҳир 

---

68 
давлат раҳбариники кабидир. Ўқитувчи ҳам раҳбар каби кўрган ва 
эшитганлариии яхши эса сақлаб қолиши; идрокли ва фаросатли бўлиши; 
маъноли нутққа эга бўлиши ва ўқувчиларга ўз фикрини аниқ баён эта олиши; 
илмни фақатгина севмай, балки ўз билимини ўқувчиларига ҳам бериши; 
спиртли ичимликлар ичмаслиги; адолатпарвар, ёлғондан ҳазар қиладиган; 
мағрур ва номусли; ўқувчиларига нисбатан адолатли; белгиланган мақсадига 
эришиш учун қатъиятли бўлиши керак. 
«Бундай инсон баркамолликнинг олий даражасига етиб, бахт чўққисига 
эришади, Бу инсон бахтга эришиш йўлларини биладиган инсондир», - деб 
ёзган эди Форобий. 
Ибн Сино тасаввурида ўқитувчи мард, адолатпарвар ва дилкаш, бола 
тарбияси усуллари ҳамда ахлоқ қоидаларини яхши биладиган инсондир. 
Ўқитувчи ўқувчи табиатини ўрганиб, ақл тузилишига кириши керак. 
Инб Синонинг фикрича ўқувчига қарата айтилган ҳар бир сўзида ўқитувчи 
имо-ишорадан фойдаланиши керак. Ибн Синонинг фикри шу жиҳатдан 
муҳимки, ўқитиш жараёнида ўқитувчи турли усуллардан фойдаланиши 
керак. Фақат шу шароитда ўқитувчи ўқувчининг майли ва қобилиятини 
аниқлаб, касб танлашда унга ёрдам бера олади. 
Тусий ўзининг «ўрганиш йўлидагига қўлланма» трактатида, бошқалар 
каби ўқитувчи ва уқувчи муносабати масаласида тўхталиб ўтди. Ўқувчи 
ўқитувчига суянмоғи керак, чунки ўқитувчи ва отанинг биргаликдаги 
ҳаркати зарур. Ўқувчи ўқитувчи берган ахборотни ўзлаштириб, 
мустаҳкамлаш, хотирасида сақлаши керак. Ўрганаётган мавзуни у аниқ 
тушуниши керак. Бошидан бу кўникма ҳосил қилинмаса, уларнинг 
охиригача у паст билим ва ёмон одатлар сақланиб қолади. «Ўқувчи 
ҳаракатчан, ёқимли ва талабчан, вазифаларни бажаришда тиришқоқ, 
билоғон ва тарбияли инсон бўлиб етишиш учун ҳаракат қилиши керак», - 
деган эди Тусий; 
Ўқитувчи ўқувчилар онгига таъсир этиш учун жавобгарликни ўз 
зиммасига олади. Асосий вазифа - ўқувчилар муҳаббати ва ишончига 
сазовор булиш. Бунда, таъкидлайди Тусий, ўқитувчи шифокор бўлиши 
керак, чунки касалнинг тузалиши шифоркорга бўлган ишончга боғлиқ. 
Тусий ўқитувчиларга қуйидаги талабни қуяди: рад этиб бўлмайдиган 
далиллар асосида баҳс юрита олиш, гапирган гапларига чуқур ишонч, 
тоза нутқ, мантиқий баён эта олиш. 
Ўқитувчи самимий бўлиб, шошилмасдан, ишончли гапириш, шароитга 
қараб, паст-баланд товушда гапириши керак. Ўқитувчининг нутқи ғазабли 
бўлиши мумкин эмас. Ўзини боса олмаслик дарс жараёнига зиён келтириши 
мумкин. 
Яқин ва ўрта шарқ ўрта аср алломаларининг умупедагогик қарашлари 
илмий, жамият, ахлоқий, фалсафий изланишларидан келиб чиқади. Қуйида 
муаммомизнинг бошқа мисолини кўриб назар соламиз. 
Кўп йиллар мобайнида педагогикамизда шундай хол сақланиб 
қолгандики, тарбиянинг ижтимоий хусусияти фақат декламация қилиниб, 
амалда ҳисобга олинмасди. 70-йиллар ўртасидаги дарсликка назар 

---

69 
ташлашимизнинг ўзи етарли: педагогнинг бола қобилиятини ўстириш, 
билим билан курашиш, билим ва кўникма ҳосил қилиш фаолиятага бир 
томонлама қаралган. Олимларнинг кўз остидан яна бир муҳим нарса — 
шахснинг, шароитга таъсири, унинг ўзгариши; таъсир жараёнида шахс 
фаоллашиб, янги тавсифга эга бўлиши - тушиб қолганди. 
К.Д.У
ШИНСКИЙ 
тарбияни «кенг» ва «тор» маънога ажратиши бир-бирига 
қўшилгандай педагог фаолияти билан тенглаштиради. Болани ўраб турувчи 
барча нарса (табиат, маданият, инсонлар, атрофимиздан олам) йўқ бўлгандай, 
туюлади. 
Биз камчиликни бартараф этдик. У ўсиб келаётган авлод тарбиясини 
объектив ва ҳаётий ҳолатга ажратиб, бу даврда инсоният ишлаб чиқариш ва 
ҳаётий кўникмаларга эга бўлади (кенг маънода), бу кўникма ҳосил қилишга 
ёрдам берувчи педагогнинг амалий фаолияти («тор» маънода) шахс 
ривожланиши бир дақиқа ҳам тўхтамайди, лекин ривожланиш вектори 
ўзгариши мумкин. Педагогнинг вазифаси шундаки, тарбия жараёнини болани 
инсоният маданияти томонга йўналтириш, лекин уни мажбурламасдан, 
минг йиллар давомида эришилган тажриба ва маданиятни мустақил 
ўзлаштиришга ёрдам беришдир. 
Бу масала ечими бир неча саволга жавоб беришга боғлиқ. Энг аввало бола 
шахсиятининг ривожланиши қачон зарур. Тарбия мақсади, нима интилиши
керак, қандай натижа кутилиши ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиш керак. Бу 
икки саволга жавоб топгандан кейингина педагог нима ва қандай қилишни ҳал 
эта олади. 
Бу икки масала ҳам ҳар томонлама ўрганиш зарур бўлган глобал 
педагогик муаммодир. Олган билимлари болага дунёга мослашиш имконини 
беради, уларсиз у яшай олмайди; шунинг учун замонавий мактаб дидактик 
функцияга урғу бериб, тарбиядан таълимга олиб келади. 
Нима учун бизни боланинг муносабати ташвишлантириб, унинг хулқи 
қизиқтирмайди? Шахс муносабати унинг олам билан ўзаро таъсирини 
белгилайди. Агар педагог диққатини бола ахлоқига қаратса - унинг 
тарбияси ҳақида алдамчи тасаввурга эга бўлади. 
Ўзига диққатни жалб этиш, ўзини яхши кўрсатиш ва бошқалар, 
ўзаро мулоқотнинг услуби бўлиб, ҳақиқатдан йироқ бўлиши мумкин. 
Кечагина тинч юрган бола бирданига бош оғригига айланиб, катталарга 
кўнгилсизликлар келтириши мумкин. 
Педагогнинг бола муносабатига таъсири алоҳида усулда тузилади, 
замонавий илм тушунчасида - бу таъсир педагогик технологияга асосланган. 
Педагогнинг вазифаси - таъсир этишнинг шундай йўлини танлашки, 
бунда бола учун қулай психологик иқлим яратилиб, боланинг индивидуал 
хусусиятини ривожлантириш, ижтимоий муносабатларни шакллантириб, 
мустаҳкамлашда.