Инновация

 

---

70 
ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯ ТАЪСИРИ ЭЛЕМЕНТЛАРИ 
 
а) Педагогик таъсирининг йиғиндисини топиш учун амалдаги 
мисолни кўриб, функционал - операцион тарафлама таҳмин қиламиз. 
Ўқитувчи ўқувчидан илтимос қилади: «Санжар, Наргазага ёрдам 
бер!». Лекин бола қимирламайди. Иккинчи вариант: «Комил сенга қийин 
бўлмаса, илтимос Наргизага ёрдам бер... Қўлингни чўз». 
Мана шундай оддий мурожаат бир неча зарур элементлардан иборат: 
шахс фаоллиги яратилиб, мустақил танлов амалга оширилади. 
Таъсир этиш таҳлили шуни кўрсатдики, педагог субъектни белгилаб, 
ўқувчи билан мулоқотга кирди, уни ижтимоий муҳим мавқе даражасига 
чиқарди. Ўқитувчи ўкувчига исмини айтаб мурожаат қилди, бу ўқувчининг 
таълимга ҳайрихоҳлигини оширди. Гапнинг илтимос шакли субъектни 
фаолллаштириб, нутқдаги мулойимлик ҳаракатга ундайди, пластик ахборот 
яширин тарзда ҳаракат усули ҳақида дарак беради. Умуман жумла ўзаро 
ёрдам бериш ҳақидаги мақсадга шубҳа қолдирмай, маданиятнинг юқори 
даражасида ўз ҳаракатнга баҳо беришни таъминлайди. 
Психологик қулай шароитда «ўқувчини мулоқотда очилишига» 
йўналтирилган педагогик «алоқа асосий операция — «ўқувчи шаънига 
ижобий фикр билдириш», омма олдида айтиш амалга ошмайди. 
Педагогик баҳо, ўқувчи томонидан баҳо сифатида эмас, яширин 
тарзда намоён бўладиган баҳолашдир. Бунинг учун турли йўллардан 
фойдаланиш мумкин. Масалан: «Мен - ахборотман», «Сен ахборотсан» ва 
бошқалар. 
Ўқитувчи мурожаатида яна бир технологик элемент мавжуд — 
«ўқувчини фаолиятга жалб этиш», уни фаолиятнинг турли хил турларига 
«киргизиш» ва ўзини замонавий маданият даражасига кўтариш — педагогик 
талабдир. . 
Бу қисқа мулоқот давомида мавжуд. Яна бир технологик элемент - 
низо. 
Ўқувчини фаоллаштириб, педагог ноқулайликка барҳам беришга 
интилади («Мен қиз болага ёрдам бераман, бу пайтда менга қараб турган 
болалар мени уни ёқтиради деб ўйлашлари мумкин. Мен буни 
сезишларини хоҳламайман») ва психик кучланишга йўл қўймайди. 
Психик қисув таъсирида фаол бўлиш қийин, одатда ташқи таъсирга 
нисбатан ҳимоя ёки жавоб бериш услуби қўлланилади. 
Педагог низода етакчи восита муросадир. Ўқувчилар назорат иши 
ёзишдан бош тортадилар, ўқувчи муроса қилиб, ўз фикрида турмасдан, 
бошқа вариант таклиф этади, бунда ўзаро ён босиш шароитдан ижобий 
тарзда чиқиб кетишга ёрдам беради. 
Инсониятнинг ижтимоий тажриба алмашинувчи технологиянинг 
нутқий ахборот ва кўргазмали таъсир этиш элементлари орқали ўтказилади. 
Бу таъсир қуйидаги функциялар орқали бўлади: «тушунарли ва 
образни тасаввур билим киритиш», «муносабатлар намойиши», «фаолиятга 
ундаш». Бу функцияларнинг ҳар бири жалб этилган ва жалб этилмаган 

---

71 
тарзда бўлади. 
Дастлаб бу турда уч мантиқий бирлик иродаланади: тезис, аргумент, 
тасвирлаш. Булар ҳар бир болага ўқитувчи айтган жумлани тушуниб 
етиш, мантиқий фикр юритиш, ёки берилган тезис сабабларини айтиш, ёки 
образли «сурат»ни тасаввур этиш жараёнидир. 
Масалан, таътил вақтида вазифа бериб, ўқитувчи: «Олдинда уч 
қизиқарли, фаол ва мустақил ой турибди. Сиз саёҳатга чиқисангиз, 
спорт билан шуғулланишингиз, кўп китоблар ўқишингиз мумкин. 
Сизнинг фаоллигингиз ҳоҳиши ва қизиқишингизга боғлиқ. Кузда учрашиб, 
таассуротларимиз билан ўртоқлашсак, ўтган йил касб хурсанд бўламиз». 
Таъсир этишнинг педагогик технологияси йиғиндисида педагогик 
техника ўрин эгаллайди. Бу элемент таъсир этиш қуроли - педагог 
организмини таъминлайди. Саҳна тайёргарликсиз, созланмаган асбоб билан 
чиққан мусиқачини тасаввур қилиш қийин инструментнинг созланиши 
психологик аппаратни тайёрлашдан иборат. Нафас олиш ишланади, овоз 
қуйилади, пластик ва мимик ифода машқи, махсус машқлар ёрдамида ритм 
тезлигига эришилади, ҳис-туйғуларни бошқариш ва бошқалар. 
Ҳар бир элемент педагогик таъсирнинг 3 функцияси жамлаштирган: 
субъектни фаоллаштириш, фаолият усуллари билан қуроллантириш ва 
индивидуал танловга раҳбатлантириш. Агар амалиётга ўқитувчи бу 
элементларнинг бирини ишламаса, бундай касбий чегараланиш ўқувчини 
объект 
даражасида 
қолдириб, 
ўқитувчи 
унга 
таъсир 
этади. 
Кўрсатмаларнинг бажарилиши кўрсатади ва баҳолайди. 
Педтехнологияни эгаллаш қисқа (ёки давомий) таъсир этиш даврида 
тизимнинг барча элементларини ишлатиш ва эгалик қилишдир. Бу эгалик 
кўникма даражасида бўлиб, педагог нима қилиш кераклиги ҳақида 
ўйламасдан, технологик тўғри таъсир этиши, ҳосил бўлган вазиятни 
комплекс тарзда ҳал этиши лозим. 
Бу операция блокида технологик таъсир тизими ҳосил қилувчи 
функционал блок ёритилади. Бу: педагогик мулоқот, педагогик баҳо, пед. 
талаб, пед. низо, информатив таъсир. 
Бу элементларнинг намойиш этиш даражасида таъсир этиш 
инструментни сифатида организмни психофизик тайёргарлигига боғлиқ. 
Натижада, кенг кўламли технологик ечим педагогик таъсирнинг 
умумий функцияларини фаоллик, фаолият усуллари билан қура олмаганлик 
боланинг амалга оширишгани таъминлайди. 
Белгиланган функцияни калит операцияли аниқланган элементлар 
педагогик технологиялар вақтини ҳосил қилиб, педагог учун тарбияловчига 
таъсир этиш бўйича зарур бўлган тизим билан таъминлайди. Лекин шу билан 
пед. технология моҳияти тугамайди: қўшимча элементлар, психологик иқлим, 
гуруҳ, фаолият, педагогик таъсирланиш, муҳит тайёргарлиги ва бошқалар 
умумий ёки хусусий ҳарактерга эга. Бу операцион, вариатив – 
ўқитувчига шахсиятини сақлаб, таъсир этиш шаклларини алмаштиришга йўл 
қўядиган - қаторга ҳам таалуқли. 
б) Таъсир этишнинг педагогик технологиясининг сарпарда операцияси. 

---

72 
Сарпарда операция - педтехнологияда бош бўлиб, уни эгалламасдан 
олдинга 
интилиш, 
илмий 
технологик 
арсеналнинг 
мураккаброқ 
элементларини билиш мумкин эмас. Сарпарда билимлар тизимини эгаллаган 
ўқитувчи, фақатгина операцияларни ўрганмай, балки уларнинг ўзаро алоқа ва 
ўзаро боғлиқлиги механизми, болага таъсир этишда улар бир пайтда 
амалда оширилганда, бир операциянинг субъектив ва объектив шароитга 
қараб турли - туман кўринишда бўлишини очади.