Инновация

 
ТАРБИЯ ТИЗИМИДА ПЕДАГОГИК ТИЗИМ 
Ижтимоийлаштириш таъсири ва ўзини тарбиялаш одатда яна бир жараёнга 
– шахсни тарбиялаш деб аталган, яъни педагогнинг касбий фаолияти билан 
боғлиқдир. Ушбу фаолиятнинг моҳияти – ижтимоийлаштириш ва ва ўзини 
тарбиялаш жараёнларини бошқаришдан иборат. Ҳақиқатан ҳам, сиёсий ва 
педагогик жараёнларда ўхшашликлар кўп. Уларнинг иккиси ҳам кўплаб сонли 
омилларга жуда боғлиқ. Сиёсатни " имкониятлар санъати" каби тушунчаси 
педагогикага ҳам мос келади. Кўпинча бундай имконият ҳажми билиб туриб 
ошириб юборилади, баъзан, аксинча, камайтирилади. Баъзан инсоният 
ҳамжамияти маънавий ҳаёти юксак обрули одамлари гўё "тарбия тўғрисидаги 
масалани бекор қиладилар" масалан Л. Н. Толстой шундай ёзади: "тарбия, биз 
ўқитиш,тарбиялашни хоҳламас эканмиз, мураккаб ва қийинлигича қолади. 
Агарда бошқаларни биз фақат ўзимиз орқали тарбиялашимиз мумкинлигини 
тушуниб олсак, унда тарбия масаласи йўқолади ва ҳаёт тўғрисидаги масала 
қолади: ўзим қандай яшашим керак! (Толстой Л.Н., асарлар тўплами, 22 том,Ì. 
1984 й.19т.346 бет). 
Бундай тарбия тўғрисидаги масала шунга қарамай қолади. Ҳатто "ўзимиз 
қандай яшашимиз керак!"- деган саволни ҳис этишга эътиборни жалб этиш ҳам, 
биз бошқа саволлардан холи бўлмаймиз: " одамлар орасида қандай яшаш 
керак!", "ўз ҳаёт талабларини унга ҳаёт талаблари билан мос келиши 
қобилиятига қандай қилиб эга бўлиш мумкин?" охирги саволни ҳал 
этганда,одам (биринчи навбатда бола, лекин баъзида катталар ҳам) ички ва 
ташқи таъсирни тизимлаштириш,уларга мос равишда жавоб қайтариб, шахс 

---

110 
шаклланишини тушуниб ва боғлашга ёрдам берувчи педагог, ўқитувчи 
томонидан тушуниладилар.
Ўқитувчига замонавий талаблар, асосан уч олий вазифаларни қамраб олади: 
1.Фан бўйича. 
2. Педагогик. 
3.Олдиндан берилган самара билан мос равишда ўқиш жараёнини 
лойиҳалаштира билиш малакаларига эга бўлиш шартидан иборат. 
Ушбу вазиятда ўқитувчи ҳақида гап боради. Агарда тарбиячи ўқитиш 
бўйича уй вазифаларини бажара олмайди деб, ҳисобласак, унга камроқ 
талаблар қўйиш керак. Лекин шу ерда бир гапни айтиб ўтиш керак. Боланинг 
ақлий ривожланиши асоси бўлиб хизмат қилувчи, унинг жисмоний 
ривожланиши шартлари билан таниш бўлмаган аёл, аниқ ва тўғри ҳаракат қила 
олмайди- деб, ёзади Геткин. – ўқитиш техник методларини билмаган аёл, 
боланинг ўн марта ўз онаси бўлса ҳам (ҳатто шундай мумкин бўлмаган ҳолатда 
ҳам) ҳақиқий инсонни тарбиялай олмайди, бола тарбиясини унега ишониб 
бўлмайди.
Шундай қилиб, Êлара Öеткин нуқтаи назаридан она қанчалик меҳрибон, 
боласини севадиган ва севимли одам бўлмасин "ўқитиш техник 
методларини"билмас экан, бола тарбияси жараёнидан четлаштирилиши керак. 
Бу нуқтаи назарда, касбий тайёргарликни талаб этувчи жуда муҳим иш 
сифатида тарбия масаласига қаралмоқда. Тарбиячи бу ерда яққол ўқитиш 
вазифасини ҳам бажаради. 
Касбий тарбиячи зарурми?
Албатта, чунки мураккаб тизим- тарбиялаш тизими фаолияти тўғрисида гап 
бормоқда, у тизим турли субъектлари ҳаракатларига раҳбарлик қилиши ва 
бошқариши керак. 
Тарбиячи инсон ҳаётда бахтли болалик ролини тушуниб индивидни 
шакллантириш жараёнини маданиятга, ижтимоий ҳаёт қарама-қаршиликларига 
ва билимга йўналтирилиши керак. Натижада, бола ва ҳаёт иттифоқига янада 
кенг ва чуқур бўлишга ёрдам бериб, бу иттифоқнинг бузилмаслиги мақсадини 
кўзлаш керак. Инсон ривожланиши жараёнини максимал эволюцион, минимал 
инқирозли қилиш- педагогнинг санъати мана шундан иборат. 
Демак, гап санъат ҳақида борар экан, касбий қуруқ асоси моделига кўзга 
кўринмас "қўшимчалари", интуация диққати қаратилганлик, сезгирлик 
схемасини яширувчи кучга ташланади. Биз расмийлаштирилмайдиган 
қисмларимиз педагогни энг мукаммал тайёрлаш ҳеч нарсага арзимайди. Балки 
шунинг учун ҳам "зарар етказиб қўйма"бирлиги педагог тамойилига амал 
қилиши керак бўлган педагогни ўрнини боса олмаса керак. Шаклланаётган 
шахс олдида маълум мажбуриятларга эга бўлиб касбий тарбиячи жамият 
олдида ҳам шундай масъулиятга эга бўлади.жамият асосан,ўзининг янги 
инсонни ўсиши жараёнини таъминлайди, шунинг учун у янги аъзоси 
ижтимоий, муносабатларига қодир, юзага келган муносабатлар тузилишида 
яшай олишга ва кераклича ривожлана олишга тайёр бўлишига ишонишига 
ҳақлидир. 
Турли миллий маданиятлар доирасида педагогика анъанавий равишда фақат 

---

111 
жамият олдида ва аксинча, фақат шахс олдида анча масъулиятлироқ сифатида 
тушунилиши мумкин. Ҳақиқатда эса, касбий, яъни педагогик таъсир 
кўрсатишнинг такомиллаштирилиши фақатгина иккала манфаатдор тарафлар 
талаб ва эҳтиёжларига йўналтиришда амалга ошириш мумкин. Муносабатлар 
мақсадлари қанчалик таъсирчан бўлмасин, педагог улар билан ўз ишида 
тарбияланувчи қизиқишлари ҳуқуқи эркинлигини поймол қилишини оқлаб 
бўлмайди. Педагогик таъсир кўрсатиш мақсади- жамият манфаатларини 
максимал ҳисобга олиб, шахснинг максимал мумкин бўлган ривожланишини 
таъминлашдан иборат.жамият томонидан , агарда ҳозирги даврда ижодий 
индивидуалликка эҳтиёж сезилса, унда педагогнинг вазифаси осонлашади, 
чунки ушбу ҳолатда ижтимоийлаштириш ва педагогик таъсир кўрсатиш 
жараёни бир йўналишда боради. Жамият шахс қобилиятларини чекламайдиган, 
унинг ўсишига тўсиқ бўладиган бундай вазиятни қуриш зарур бўлади. Бундай 
вазият мувофиқли педагогик жараённинг мажбурий шарти ҳисобланади. 
Шахснинг ривожланиши энг эрта босқичларида жамият эҳтиёжларига унинг 
муносабати шакллана бошлайди. Бу муносабат тарбияланувчининг биринчи 
педагоглари- ота-оналарининг ортиқча эътиборликликлари сабабли эгоистик 
кўриниш олиши мумкин. 
Кўпчилик ота-оналар ўз болаларининг барча талабларини бажаришга 
ҳаракат қиладилар ва тўла қонли ҳаётга тайёрлаш – асосий йўли мана шундан 
иборат деб ҳисоблайдилар. Бундай тарбиячилар жамият олдидаги ўз 
масъулиятлари тўғрисидаги тасаввурларини йўқотадилар. Баъзан бу ҳолат 
ҳаттоки англаб етишган бўлса ҳам, болага меҳр қўйган тарбиячиларни 
хавотирга солмайди, улар фақат ўз вазифаларини фақат бир ёқлама 
тушунадилар- овқат яна овқат бериш ва яна бериш. Бироқ тарбиячининг 
жамиятга 
нисбатан 
масъулиятсизлигиохир-оқибат 
тарбияланувчининг 
ҳалокатига олиб келади, чунки ўзини амалга оширишга кам мослашган 
исътемолчини яратади, шундай қилиб у тўла ҳаётга тайёр бўлмайди. 
Шундай қилиб, касбий тарбиячи шахс олдида ҳам ва жамият олдида ҳам 
жавобгар ҳисобланади. Бу мажбуриятларини бузганда, тарбиячи ижтимоий ҳаёт 
бузилиши ва шахснинг инқирозига сабаб бўлади. 
Инсон психикаси асоси деб, ҳақли равишда ҳисобланувчи одамнинг 
мустақил ва оқилона ҳаракатларни амалга оширишга қобилияти ижтимоий 
муҳитда жуда кўп сонли омиллар билан шакллантирилади. Шунинг учун у ҳеч 
қачон фақат касбий тарбиявий таъсир кўрсатиш натижаси сифатида қаралиши 
мумкин эмас. Педагогнинг касбийизми ўзи устида мустақил ишлашида 
тарбияланувчининг эҳтиёжларини эътиборсиз қолдирмай, боланинг юзаки мос 
бўлмаган таъсирлардан ҳимоя қилиб ва зеҳнини эътиборли ривожлантира 
бориб, тарбияланувчилар билан муносабатларда меъёрини топишни 
белгилашда ифодаланади.
Пистолици инсонийлик моҳияти ички йўналганлик ва фақат ҳаракат қилиш 
эмас, балки ҳаракат қилмаслик эркинлиги бўлмаганда нормал амалга 
оширилиши мумкин эмас деб айтади. Фалсафий нуқтаи-назардан бу 
тушунарли: ҳаракат ўз қарама-қаршилигидаги ҳолатда ўз ўлчамини топади. 
Социологияда эса маданият тушунчаси орқали ижтимоий ҳаракат ўлчамини акс 

---

112 
эттиради. Шахс муносабати ва таҳлил бир-бири билан боғлиқ бўлган босқичлар 
орқали ривожланади. Бола атрофидагилардан узоқлашишга эҳтиёж ҳис 
этадиган давр ўз тарбияланувчисини чиндан яхши кўрадиган тарбиячилар 
томонидан баъзан тушуниб етилмайди. Бундай ҳолатда гап кўпчилик ҳеч ҳам 
тарбияни такомиллашишига ёрдам бермайди. Баъзида эса меҳрибон педагог ўз 
тарбияланувчилари билан муносабатларга доимий тайёргарлиги билан одатда 
фақат жисмоний эмас, балки англаб етилмаган интеллектуал, эмоционал 
тинчликка эҳтиёжи қониқтирилмаганлиги сабабли юзага келувчи уларда 
норозилик ҳиссини келтириб чиқаради. Ўқитувчини ҳам, ўқувчини ҳам ўз 
ишидан кўнгли қолишидан сақлаш учун тарбияни бутун ҳаёти давомида фақат 
касбий вазифасига қаратилмаслиги керак. Тарбияланувчига педагог билан 
муносабатлардан тинчлик, дам олиш зарур бўлса ўқитувчи шахсининг нормаси 
ривожланиши учун унга ҳам худди шу керак. Педагогик меҳнат мазмунини 
аниқлашда биз педагог- бу муносабат жараёнида шаклланаётган шахс ва 
жамият, ижтимоийлашиши ва ўзини тарбиялаш жараёни ўртасида низоларга 
йўл қўймаслик мақсадини қўювчи одамдир, деган фикрдан келиб чиқдик. 
Педагогик фаолият ривожлана борган сари мана шу мақсадга эришиш кўплаб 
воситалари ишлаб чиқилган. Аста-секинлик билан улар жамланади, ягона 
касбий фаолият ичида иккита фаолият турини ташкил қилади: 
1.
бир томондан ривожлантирувчи ва; 
2.
мувофиқлаштирувчи, тартибга келтирувчи, бир тизимга солувчи. 
Чунки ривожлантирувчи фаолият касбий-тарбиявий фаолият юқорида айтилган 
мақсадини бажаришга бевосита йўналтирилмаган. Бу тарбия муаммосини 
ўрганувчи кўплаб тадқиқотчилар тарбиялаш сўзининг "асл мазмунида" 
ўқитишга киритилмасликларига олиб келади. Бироқ, бундан бошқа нуқтаи-
назар ҳам мавжуд. Бу нуқтаи назар ўқитишни, ривожлантирувчи фаолиятни 
тарбиялаш фаолияти бир қисми ва ҳатто ривожлантирувчи фаолиятнинг 
атрибути сифатида қарайди. Бола туғилгандан бошлаб қисман потенциал, 
қисман актуаллаштирилган шахс ҳисобланади. Туғилган болага нисбатан 
жамият маълум хусусиятдаги талаб ишлаб чиқади. Лекин, жамият бола билан 
ўзаро муносабатларга киришади, жамиятда ушбу индивидга у катта бўлганида 
қўйиладиган талаблар, эҳтиёжлар мураккаб занжирини шахс ва жамият 
муносабатлари " диспетчери" педагог эсдан чиқармаслиги керак. Тўғри ўзаро 
муносабатларга шахсни тайёрлар экан, педагог уни ривожлантирмаслиги 
мумкин эмас ва тўплаётган билимларини тизимлаштиришга ёрдам бермаслиги 
мумкин эмас. Фақат ривожлантириш- ўқитиш ёки уйғунлаштириш, 
инсонпарварликка мос, ижтимоий қоидаларга йўналтирилган касбий тарбия 
ортда қолиши ва бутун касбий фаолият мувафаққиятсизликка учраши мумкин. 
Тарбияни ўқитишдан алоҳида қараб, биз бу жараённи фақат қанақанги 
бўлмасин, мустақилликдан эмас, балки мавжуд субъектдан ҳам маҳрум этамиз. 
Қайси педагог тарбияланувчини ривожлантирмай, билимларини бойитмай, 
яъни уни ўқитмай дарс бериши, қоида, меъёр, сифат ҳақида тасаввур бериши 
мумкин. 
Замонавий дунёда ўзини таълимсиз жамиятда тенг ҳуқуқли даъвогар деб 
ҳис этиши қийин. Шу билан бир вақтда илмлилик – бу англаб етиладиган 

---

113 
"яширин (патент)"билимларига асосланган шахснинг ҳолати. Бироқ, ўқитишсиз 
жамиятда шахс ўзаро муносабатларини самарали йўлга қўйиш мумкин эмас, 
деган фикрни тўғри деб ҳисоблаб, биз уни аниқлаб олишимиз керак: " касбий 
педагогнинг фаолияти табиий бир қисми, элементи сифатида ўқитиш қандай 
бўлиши керак?" ривожланиши таълим, билимлар етказиш жараёни сифатида 
ўқитиш жамият билан алоқалар ўрнатиш жараёнига, ижтимоий қоидаларни 
ўзлаштириш ва ижтимоий- маънавий ишончларини шакллантириш жараёнига 
нисбатан қарама-қарши бўлмаслиги керак.
Ўқитиш – бу тарбиянинг муҳим бир қисми. Бундан икки минг йил 
аввалроқ, Платон тарбияловчи таълими тўғрисида фикр юритган. Ўқитишнинг 
чегарадан чиқиб кетган "тарбиявийлиги" кўпинча унинг ахборотлар етказиш 
имкониятларини пасайишига, ортиқча насиҳатгўйлик ғоявийликка олиб келади. 
Таълим тарбиядан ажралишдир, лекин тарбия доирасида ривожлантириш, 
билимлар, тасаввурлар, кўникмалар бериш вазифасини бажариши керак. Мана 
шу йўналишда муаммолар кўп.