InsanníŃ MÚTÁjlikleri

1. 2 Insan mútajlikleriniń qásiyetleri
Mútajlikler insannıń itibarın, tiykarlanıp, mútajliklerdi qandırıw qábiletine iye bolǵan ob'ektlerge qaratıp, dúnyanı aqıl etiwdiń saylanǵanlıǵın belgileydi.
Mútajliktiń bar ekenligi sezim-sezimler menen birge keledi: birinshi náwbette, mútajlik kúshayganda - unamsız, keyin bolsa - qandirilsa - unamlı.
Túrli ilimpazlar insan mútajlikleriniń mánisin túrlishe anıqlama bergenler. (1-qosımshaǵa qarang).
Qızıqlıq ongsiz hám mánisiz bolıp tabıladı. Insan tek qızıqlıqtı basdan keshirar eken, qaysı ob'ekt bul qızıqlıqtı qandırıwın bilmese, ol ne qáleyotganini bilmaydi, ol óz háreketin jóneltiriwi kerek bolǵan sanalı maqsetke iye emes. Mútajlikti ob'yektivlashtirish hám ańǵarıw, tartıwdı qálewge aylandırıw insan tárepinen sanalı maqsetti belgilew hám oǵan erisiw ushın iskerlikti shólkemlestiriw ushın tıykar bolıp tabıladı.
Mútajliklerdiń iskerlik menen baylanıslılıǵın kórip shıǵıp atırǵanda, hár bir mútajlik ómiriniń eki basqıshın tezlik penen ajıratıp kórsetiw kerek: mútajlikti qandırıwge shekem bolǵan dáwir hám odan keyingi dáwir.
Birinshi basqıshda mútajlik, qaǵıyda jol menende, sub'ektke jarıyalanbaydı : ol qanday da keskinlik, narazılıq jaǵdayın basdan keshiriwi múmkin, biraq buǵan ne sebep bolǵanın bilmaydi. Óz ob'ektiniń mútajligi menen " tán alıw" procesi mútajliktiń ob'ektivlashuvi dep ataladı. Ob'ektivlashtirish háreketiniń ózi menen mútajlik ózgeredi - ol málim bir mútajlikke aylanadı, anıq ob'ekt degi mútajlik.
Ekinshi basqısh - mútajlikti qandırıw jolin izlew.
1. 3. Insan mútajlikleriniń klassifikaciyası
Mútajliklerdiń kóplegen klassifikaciyaları bar.
Sferalar boyınsha
Mútajlikler iskerliginiń tábiyaatına kóre (qorǵaw, azıq-túlik, jınıslıq, kognitiv, kommunikativ, oyın ) bólinedi.
Mútajlik qandirilganda eriwiladigan maqsetler menen baylanıslı halda ajıratıw
• biologik,
• mehnat,
• bilim,
• aloqa,
• dam alıw ;
Amerikalıq psixolog Ol. Mak Dugal insannıń málim mútajlikleri tiykarında málim instinktlar jatadı, olar tiyisli sezimler arqalı ózin kórinetuǵın etedi hám adamdı arnawlı bir iskerlikke odaydı, dep esapladı.

Joq. Instinkt Onıń kórinetuǵın bolıwı

1 oziq-awqat instinkti Ashlıq
2 Óz-ózin saqlaw instinkti (qáweter) Shaǵılısıw
3 suruv instinkti Ushırasıw qálewi
4 Qabıl etiwshi instinkt Ashkózlıq
5 Násil qılıw instinkti jinsiy baylanıs
6 ota-ana instinkti Náziklik
7 Dóretiwshilik instinkti Iskerlikke umtılıw
8 Jerkenish Biykarlaw etiw, biykarlaw etiw
9 Tańlanıw Qızıǵıwshılıq
10 Ǵázep Agressivlik
on bir Kádirsizlik ózin muqatıw
12 Yosh o'z-ózin tastıyıqlaw

Erinshekliktiń psixologiyalıq kontseptsiyası energiyanı tejewge bolǵan mútajliktiń (instinktning) kórinisi bolıp tabıladı.

Taǵı bir belgili alım - Giford motivatsion faktorlardıń tómendegi dizimin usınıs etdi:
1. Organikalıq mútajliklerge sáykes keletuǵın faktorlar :
• ochlik,
• jinsiy qálew,
• umumiy iskerlik;
2. Ekologiyalıq mútajlikler:
• qulaylik, jaǵımlı ortalıqqa bolǵan mútajlik,
• pedantriya (tártipke bolǵan mútajlik, tazalıq ),
• boshqalar tárepinen ózin húrmet qılıw zárúrshiligi;
3. ish menen baylanıslı mútajlikler:
• ambitsiya,
• qat'iyatlilik,
• chidamlilik;
4. ijtimoiy mútajlikler:
• erkinlik zárúrshiligi
• mustaqillik,
• konformizm,
• halollik.
5. ijtimoiy mútajlikler:
• odamlar arasında bolıw zárúrshiligi
• rozi qılıw zárúrshiligi
• intizomga bolǵan mútajlik
• qáwipkorlik;
6. umumiy qızıǵıwshılıqlar :
• qáwip yamasa kerisinshe, qawipsizlikke bolǵan mútajlik,
• o'yin-kúlkine bolǵan mútajlik.
X. Myurreyning pikrine qaraǵanda, mútajlikler birinshi náwbette baslanǵısh mútajlikler hám ekilemshi mútajliklerge bólinedi. Bunnan tısqarı, anıq mútajlikler hám jasırın (jasırın ) mútajlikler ámeldegi; mútajliktiń bar ekenligin bul formaları olardı qandırıw usılları menen belgilenedi. Funkciyaları hám kórinetuǵın bolıw formalarına kóre, introvert mútajlikler hám ekstraverted mútajlikler parıq etedi. Mútajlikler haqıyqıy yamasa awızsha dárejede ańlatılıwı múmkin; olar egosentrik yamasa sotsotsentrik bolıwı múmkin hám mútajliklerdiń ulıwma dizimi:
1. hukmronlik - baqlaw, tásir qılıw, jóneltiriw, ishontirish, tosqınlıq jasaw, sheklew qálewi;
2. qáwip - sózde yamasa ishda sharmanda qılıw, qaralaw, mısqallaw, muqatıw qálewi;
3. dos izlew - doslıq qálewi, muhabbat ; jaqsı niyet, basqalarǵa muńlaslıq ; doslıq joq ekenliginde azaplanıw ; adamlardı birlestiriw, tosqınlıqlardı alıp taslaw qálewi;
4. boshqalarni biykarlaw etiw - jaqınlasıwǵa urınıslardı biykarlaw etiw qálewi;
5. avtonomiya - hár qanday sheklewlerden azat bolıw qálewi: qáwenderlik, rejim, tártip hám basqalardan ;
6.passiv baǵınıw - kúshke baǵınıw, táǵdirdi tán alıw, óz-ózin tómenligin tán alıw ;
7. hurmat hám qollap-quwatlawǵa mútajlik;
8. muvaffaqiyatga bolǵan mútajlik - geypara zattı jeńiw, basqalardan ózib ketiw, jaqsılaw jumıs qılıw, qandayda bir ishda eń joqarı dárejege shıǵıw, izbe-iz hám maqsetli bolıw qálewi;
9. diqqat orayında bolıw zárúrshiligi;
10. o'yinga bolǵan mútajlik - hár qanday saldamlı iskerlikti oynawdı ábzal kóriw, oyın-kúlkine bolǵan umtılıw, ózine tartatuǵınǵa bolǵan muhabbat ; geyde itibarsızlıq, juwapkershiliksizlik menen birlestiriledi;
11. egoizm (narsissizm) - óz máplerin hámme zattan ústin qoyıw qálewi, biymálellik, avtoerotizm, qorlawǵa awrıwlı bayqaǵıshlıq, uyalshaqlıq ; sırtqı dúnyanı aqıl etıwde subyektivizmga beyimlik; kóbinese hújim yamasa biykarlaw etiw zárúrshiligi menen birlesedi;
12. ijtimoiylik (sotsiofiliya) - gruppa atınan óz máplerin unıtıw, altruistik jónelis, haq nıyetlilik, tıńlaǵıshlıq, basqalarǵa ǵamxorlıq qılıw ;
13. homiyni tabıw zárúrshiligi - máslahát, járdem kútiw; qorenishlik, táselle izlew, jumsaq mámile;
14. járdemge mútajlik; ;
15.jazodan shaǵılısıw zárúrshiligi - jazadan, hukmdan shaǵılısıw ushın óz impulslarini tiyish; jámiyetshilik pikiri menen esaplawıw zárúrshiligi;
16. ózin qorǵaw zárúrshiligi - óz qátelerin tán alıwda qıyınshılıqlar, jaǵdaylarǵa siltemeler menen ózin aqlaw, óz huqıqların qorǵaw qálewi; qátelerin analiz etiwden bas tartıw ;
17. mag'lubiyatni, áwmetsizlikti engish zárúrshiligi - háreketlerde ǵárezsizlikke pát beriw zárúrshiliginen parıq etedi;
18. qáwipdan shaǵılısıw zárúrshiligi;
19. tartibga bolǵan mútajlik - anıqlıq, tártip, anıqlıq, gózzallıq qálewi;
20. hukm qılıw zárúrshiligi - ulıwma sorawlardı kóteriw yamasa olarǵa juwap beriw qálewi; abstrakt formulalarǵa, ulıwmalasqanlarǵa beyimlik, " máńgi sorawlar" ga qızıǵıwshılıq hám basqalar.
Ob'ekt boyınsha
Mútajlik ob'ekti ne sebepli ajırasıw.
• fiziologik (azıq-túlik, suw, hawa, ıqlım sharayatları hám basqalar )
• moddiy (turaq-jay, kiyim-keshek, transport quralları, islep shıǵarıw ásbapları hám basqalar )
• ijtimoiy (baylanıs, social iskerlik, jámiyetshilik tárepinen tán alınıwı hám basqalar )
• ma'naviy, (bilim, dóretiwshilik iskerlik, gózzallıqtı jaratıw, ilimiy jańa ashılıwlar hám basqalar )
• axloqiy,
• estetik,
• boshqa;
Funktsional roli boyınsha
• dominant/yekinshi dárejeli,
• markaziy/periferik,
• barqaror/vaziyatli;
Kelip shıǵıwı
Eki úlken gruppaǵa bóliniw ámeldegi - tábiyiy hám materiallıq. Olardan birinshisi genetikalıq dárejede programmalastırıwtirilgan, ekinshisi bolsa socialliq ómir processinde qáliplesken.
Shártli hám shártsiz reflekslarga uqsap, mútajlikler de tómendegilerge bólinedi:
• tug'ma,
• oddiy alınǵan
• olingan kompleks.
Ápiwayı arttırılǵan mútajlikler degende shaxstıń óz empirik tájiriybesi (mısalı, miynetkeshning ardaqlı jumisına bolǵan mútajligi) tiykarında qáliplesken mútajlikler túsiniledi, quramalıları bolsa onıń jeke juwmaqları hám empirik bolmaǵan ideyaları tiykarında túsiniledi. kelip shıǵıwı (mısalı, dástúrdiń unamlı aqıbetleri tuwrısında sırtdan japsar etilgen ideyaǵa tıykarlanıp, dindorning tán alıwǵa bolǵan mútajligi, lekin onı ámelge asırıwda empirik ayıpkerlik hám muqatıw sezimi menen emes).
Mútajlikler predmetine kóre
• individual,
• guruh,
• jamoaviy,
• ommaviy.
Avraam Maslouning mútajlikler ierarxiyasi
Gúrish. 1. A. Maslou mútajlikleri ierarxiyasi (Maslou piramidası )
Insan mútajlikleri ierarxik sistemanı quraydı, bul erda hár bir mútajlik ayriqsha áhmiyetke iye. Olar qánaatlansa, óz ornın basqa mútajliklerge bosatadi.
Ádetde adamda bir waqtıniń ózinde onnan artıq qandirilmagan mútajlikler ámeldegi jáne onıń ongsiz sanasın olardı áhmiyeti boyınsha tártipke salıp, Maslou mútajlikleri piramidası dep atalıwshi talay quramalı ierarxik strukturanı quraydı. A. Maslou mútajliklerdi qandırıw izbe-izligine kóre, eń joqarı dárejedegi mútajlikler tómendegi dáreje menen qandirilgandan keyin payda bolǵanda ajratdi.
• Biologiyalıq (fiziologikalıq) mútajlikler turmıstı saqlap qalıw zárúrshiligi menen baylanıslı. Ápiwayı metabolizm ushın adamǵa azıq-túlik, jasaw sharayatları hám dem alıw hám uxlash múmkinshiligi kerek. Bul mútajlikler turmıslıq dep ataladı, sebebi olardı qandırıw aman qalıw ushın zárúr bolıp tabıladı.
• Qawipsizlik hám keleshekke isenim ushın fiziologikalıq hám psixologiyalıq mútajlikti ámelge asırıw uzaq waqıt dawamında gomeostazni saqlap qalıw imkaniyatın beredi. Jınıslıq baylanıs násil beriw ushın zárúr bolıp tabıladı. (Fiziologikalıq hám psixologiyalıq mútajlikler maǵlıwmatqa bolǵan mútajlikti de óz ishine alıwı múmkin, sebebi nerv signalları joq bolǵanda, nerv toqımaları buz'ladı )
• Baylanıs, muhabbat hám basqalar tárepinen qollap-quwatlawǵa bolǵan mútajlik psixologiyalıq jáne social mútajlik bolıp, onıń ámelge asırılıwı adamlarǵa gruppa bolıp háreket qılıw imkaniyatın beredi.
• Tán alıw hám ózin ózi tastıyıqlaw zárúrshiligi social mútajlik bolıp, onı ámelge asırıw jámiyettegi óz ornıńızdı anıqlaw imkaniyatın beredi.
• Óz-ózin ańlatıw mútajligi dóretiwshilik, konstruktiv mútajlik bolıp, onı ámelge asırıw sebepli adamlar kórkem óner buyımların jaratadılar.
Frederik Gertsbergning eki omilli motivatsiya teoriyası
Bul teoriyaǵa kóre, insannıń miynetin xoshametlantiradigan eki faktor bar. Bul gigiena faktorları hám motivatorlar bolıp tabıladı.
gigiena faktorları
• kompaniya siyasatı,
• ish sharayatları,
• ish haqi muǵdarı,
• xo'jayin hám kásiplesler, qol astındaǵılar menen shaxslararo munasábetler;
• ishning turaqlılıǵınǵa isenim joq ekenligi,
• ishning jeke turmısqa tásiri.
Motivatorlar
• yutuqlar (ilmiy tájriybe),
• savob hám tabıstı tán alıw,
• shunday islew (jumıs hám wazıypaǵa qızıǵıwshılıq ),
• mas'uliyat,
• martaba hám professional ósiw ushın múmkinshilikler.
Birinshi gruppa faktorlar (gigienik faktorlar ) átirap -ortalıq menen baylanıslı. Motivatsion faktorlardıń ekinshi toparı insan iskerliginiń tábiyaatı hám mánisi menen baylanıslı.
F. Gertsbergning gigiena faktorları fiziologikalıq mútajliklerge, qawipsizlik hám keleshekke isenimge bolǵan mútajlikke sáykes keletuǵın kórinedi. Biraq, Maslou hám Gertsbergda xoshametlentiretuǵın faktorlardıń tásir mexanizmi parıq etedi. A. Maslou teoriyasına kóre, mútajliklerdi qandırıwǵa qaratılǵan hár qanday tásir xoshametlentiretuǵın tásirge iye. Gertsbergning sózlerine kóre, málim bir shegara ma`nisi, málim bir minimal jıynaq, shártlerdiń ayriqsha kritik massası ámeldegi bolıp, oǵan erisilgennen keyin ǵana xoshametlentiretuǵın faktorlar háreket ete baslaydı.
Gertsberg teoriyasına kóre, gigienik faktorlardıń joq ekenligi yamasa etiwmasligi adamdıń óz jumısından qaniqmasligiga alıp keledi. Biraq, eger olar etarlicha kólemde usınıs etilse, olar óz-ózinen qaniqish payda etmeydi hám adamdı kerekli háreketlerge úndewge ılayıq emes.
Motivatorlarning joq ekenligi hám olar iskerliginiń ayriqsha ózgesheligi hám mánisi menen baylanıslı bolıp, adamlardıń óz jumıslarınan narazılıǵına alıp kelmeydi, bálki olardıń tiyisli dárejede bar ekenligi qaniqish payda etedi hám xızmetkerlerdi zárúr háreketlerge hám nátiyjelililikti asıradı.
Mútajlikler teoriyası K. Alderfer tárepinen
Alderfer óz teoriyasın islep shıǵıwda Maslouning mútajlikler ierarxiyasi teoriyasın jetilistiriw hám dóretiwshilik rawajlandırıwǵa háreket etdi. A. Maslou teoriyasında mútajliklerdiń ayırım gruppaları arasındaǵı ayırmashılıqtıń jetkilikli dárejede anıq emesligin belgilep, ol mútajliklerdiń besew emes, bálki ush klasın ajıratıp kórsetdi: ámelde barlıq, baylanısıw hám ósiw.
Ekzistensial mútajlikler Maslou piramidasında eki gruppa mútajliklerdi óz ishine aladı : qawipsizlik hám fiziologikalıq.
Baylanıs mútajlikleri insannıń social tábiyaatın, onıń shańaraq aǵzası bolıw, kásiplesleri, dosları, dushpanları bolıw qálewin sáwlelendiredi. Usınıń sebepinen, baylanıs mútajlikleri toparına insannıń dúnyada málim bir poziciyanı iyelew qálewi menen baylanıslı social gruppaǵa tiyislilik, tán alıw hám húrmet qılıw mútajlikleri kiredi.
Ósiw mútajlikleri Maslou piramidasınıń ózin kórinetuǵın qılıw mútajliklerine uqsaydı hám sonıń menen birge, isenimdi rawajlandırıw qálewi menen baylanıslı bolǵan gruppanıń tán alınıwı hám ózin ózi tastıyıqlaw mútajliklerin óz ishine aladı.
Alderferning joqarıǵa kóteriliw procesi mútajliklerdi qandırıw processleri hám tómenge jılısıw procesi - úmitsizlik procesi (yaǵnıy mútajlikti qandırıwǵa umtılıwda jeńiliw) dep ataladı. Maslou teoriyaleri sıyaqlı mútajliklerdiń bul ush kompleksi ierarxik tárzde jaylastırılǵan. Biraq, Maslou hám Alderfer teoriyaleri ortasında bir tiykarǵı parq bar. Maslouga kóre, eń tómen dárejedegi mútajlikten keyingi tártip mútajligige shekem tek joqarıǵa qaray háreketleniw bar. Alderfer, kerisinshe, háreket eki jóneliste baradı, dep esaplaydı : eger tómen dárejedegi mútajlik qandirilmasa, joqarıǵa hám joqarı dárejedegi mútajlik qandirilmasa, tómenge túsedi.
Alderfer teoriyasına kóre, mútajlikler ierarxiyasi anıqlaw mútajliklerden kemrek anıqlaw mútajliklerge kóteriliwdi sáwlelendiredi. Onıń pikrine qaraǵanda, hár gezek mútajlik joqarı dárejede qandirilmasa, tómen dárejedegi anıqlaw mútajlikke ótiw júz boladı, bul bolsa joqarıdan tómengeshe teris háreketti belgileydi.
Mútajliklerdiń joqarıdaǵı klassifikaciyaların analiz etetuǵın bolsaq, olardıń hesh biri insan mútajlikleriniń pútkil sheńberin qamtıp almasligi (insan mútajlikleri sheksiz, insan tek ólgen táǵdirdagina hesh nársege mútáj bolmay qaladı ) hám individual ayırmashılıqlardı keltirip shıǵarmasligi ayan boladı (hár biri). insan ayriqsha tárzde individual bolıp tabıladı). Tiykarınan hámme adamlarǵa málim shártler kompleksi kerek deyiw hámme adamlar birdey degenge uqsaydı ).