Instituti tabiiyot va geografiya fakulteti kimyo kafedrasi nomozov shuhratjon yuldashali o

Bitum komponentlarining o’zgaruvchanlik xossalari  

 

(V.A.Uspenskiy  bo’yicha).   

 Fraksiya 

Qovushqoqlik 

Rangi 

Zichligi g/sm

3

 

Molekulyar 

massasi 

 

 

Moy  

Harakatchan 

suyuqlikdan 

qiyom 

Tiniq 

rangsizdan 

nim ranggacha 

 

   0,60 –  ,   

 

100 – 5   

---

 

   

 

 

1.2.1. Tabiiy bitumlar. 

Hozirgi  vaqtda  tabiiy  bitumlarning  hosil  bo’lish  mexanizmi  oxirigacha 

aniqlanmagan.  Taxmin  qilinishicha  bu  bitumlar  asosan  neftdan  hosil  bo’lgan 

bo’lib,  ular  tabiiy  sharoitda  uglevodorodlarni  degidrogenlanishi  oqibatida 

to’yinmagan bog’lar hosil qilishi, ularni polimerlanishga uchrashi natijasidir. Hosil 

bo’lgan smolalar o’z navbatida oksidlangan polimerlanish jarayoniga duchor bo’lib 

yana  ham  yuqori  molekulyar  moddalar  –  asfaltenlarga  aylangan.  Buni  tasdig’I 

sifatida shuni ko’rsatishimiz mumkin-ki, 260 - 3  

  o

C  haroratgacha  isitganimizda 

smolalar  asfaltenlarga  o’tishini  ko’rishimiz  mumkin.  Asfaltenlarning  yana  ham 

zichlanishi  natijasida  karben  va  karbinlar  hosil  bo’ladi  deb  qarash  mumkin. 

Asfaltogen kislota va ularning angidridlari esa bitum komponentlarining oksidlanib 

parchalanish xosilasi deb qarash mumkin.  

Asfaltli bitumlar quyidagicha farqlanadi: 

Asfaltli bitumlar – plastik, eruvchan, o’ziga xos qovushoqlikka ega. 

holatgacha 

Quyi 

molekulyar 

massali 

smolalar 

Qovushoqdan 

oson eruvchan 

qattiqlikkacha  

Sariqdan 

pushtigacha 

 

 

1,00 –  , 5 

 

 

300 – 7   

Yuqori 

molekuyar 

smolalar 

Qattiq, mort, 

eruvchan 

To’q qizildan 

to’q 

jigarranggacha 

 

1,05 –  ,   

 

500 –      

 

Asfaltenlar  

 Qattiq, 

erimaydi 

Jigarrangdan 

jigarrang 

qo’ng’ir 

qoragacha 

 

1,10 –  , 5 

 

2000 – 6000 

va undan ortiq 

---

 

   

Asfaltitlar  –  mo’rt,  qiyin  eruvchan  yoki  erimaydigan,  kuchli  yaltiraydigan, 

qo’ng’ir  rangdan  qora  qo’ng’irgacha  ko’rinishga  ega  bo’lib,  uglerod  sulfidda 

yaxshi eriydi. 

Pirobitumlar – erimaydigan va suyuqlanmaydigan, lekin termik qayta ishlash 

natijasida ular eruvchan va suyuqlanuvchan holatga keluvchi moddalar. Tarkibida 

kirogen  mavjud.  Kirogen  yuqori  polimerlangan,  suyuqlanmaydigan  va 

erimaydigan bitum. 

Tabiiy  bitumlar  toza  holda  ya’ni  mineral  qo’shimchalarsiz  yoki  mineral 

qo’shimchalar  bilan  birgalikda  uchraydi.  Shu  jihatdan  bitumli  tog’li  jinslar 

tarkibida  uchraydi.  Bitumli  tog’li  jinslarni  asfaltli  qatlamlar  deb  ham  ataladi.  Bu 

qatlamlar qumli, dolomitli, ohakli qatlamlarni, bitumni so’rib olishi natijasida hosil 

bo’ladi. Bitumli tog’ jinslaridan bitumni ajratib olish bitumni miqdori   -15 % dan 

ortiq bo’lsa, maqsadga muvofiq hisoblanadi.  

Bitumli aspfalt jinslaridan bitumni maydalangan tog’ jinslari suvda qaynatish 

yoki  organik  erituvchilarda  ekstrksiya  qilish  orqali  olinadi.  Tabiiy  bitumlar 

tarkibida  quyidagilar  bo’ladi:  Asfaltenlar  3 -68  %,  smolalar  13-45  %,  mineral 

moylar 15-30 %. Tabiiy bitumlarning zichligi 1,05-1,15 g/sm

3

, yumshash harorati 

   -    

o

C,  kislota  soni  0,5-0,15  (mg  KOH)/gr,  kul  miqdori  0,1-5  %  ni  tashkil 

etadi.  

Ozokeridlar. 

Tabiiy 

ozokerid 

(tog’ 

mumi) 

izotuzilishli 

metan 

uglevodorodlaridan  tashlik  topgan,  qo’ng’ir  rangdan  to’q  qora  ranggacha  bo’lgan 

massa.  Tog’  jinslarini  g’ovak  qismiga,  yoriq    hamda  chuqurchalarga  ozokerid 

so’rilib kiradi. Ozokeridning suyuqlanish temperaturasi 65-    

o

C ni tashkil etadi. 

Shu sababli uni qaynoq suv orqali tog’ jinslaridan ajratib olinadi. Ajratib olingan 

ozokerid sulfat kislota va oqlovchi loylar bilan qayta ishlanadi. Yaxshilab tozalash 

natijasida  tiniq  shaffof  ozokerid  olish  mumkin.  Ozokeriddan  serizin  olinadi. 

Ozokerid,  parafin  va  serizin  aralashmasi  matoni,  qog’ozni,  elektrdan 

izolyatsiyalovchi  materiallar,  rezina-texnik  materiallar  ishlab  chiqarish  va  boshqa 

maqsadlar uchun ishlatiladi. 

---

 

 3 

Eramizdan 6   yil avval tabiiy bitumlar Vavilon ko’chalarini asfaltlash uchun 

ishlatilgan.  Marko  Polo  1300-yilda  Bokuda  suyuq  asfaltlarni  yig’ilgan  joylari 

to’g’risida  axborot  bergan.   6  -yilda  Andrson  Libablius  bitumli  materiallarni 

sinflashga harakat qilgan. Biroq 1777-yilda Le Saj bitumlarni to’liqroq sinflashga 

erishgan. Bu sinflanishga neft ham kiritilgan. XIX asrga kelib zichlantirilgan asfalt 

ko’proq  ishlatila  boshlandi.  Asfaltli  jinslar  maydalanib  kukun  holiga  keltiriladi. 

Kukun holdagi asfalt qizdirilib yo’llarga yotqiziladi va og’ir metallar bilan qo’lda 

mahkam qilib zichlantiriladi. Natijada zich va tekis yopiq hosil bo’ladi.