Instituti tabiiyot va geografiya fakulteti kimyo kafedrasi nomozov shuhratjon yuldashali o

1.2. Bitum olish usullari. 

Hozirgi  davrda  sanoat  miqiyosida  asosan  neft  qoldiqlaridan  bitum  ishlab 

chiqarish yo’lga qo’yilganligi sababli bitumlar haqida ma’lumotlarni keltiramiz. 

Bitum  smola  sifat  termoplastik  modda  bo’lib,  uni  8   –   8  

o

C  ga 

qizdirganimizda  qovushoq  oquvchan  holatga  o’tuvchi  xususiyatga  ega.  Ular 

kimyoviy o’zgarmasdan parda hosil qilish tabiatiga egadir. 

---

 

9 

Bitumlar  tarkibi.  Bitumlar  yuqori  molekulyar  uglevodorodlarning  murakkab 

aralashmasi  bo’lib,  ular  kislorod,  azot,  oltingugurtlarning  bog’lanishidan  hosil 

bo’lgan  [soddalashtirilgan  tarkibi  C

x

H

y

  –  (O

 

;  N;  S)].  Bitum  tarkibida  uglerod 

miqdori  75  –  80  %  gacha, vodorod  8  – 11,5  %  gacha, kislorod  0,2 –  4  %  gacha, 

oltingugurt  0,5  –  7  %  gacha,  azot  0,2  –  0,5  %  gacha  tashkil  etadi.  Bitumni 

guruhlarga  ajratish  uchun  uning  tarkibiga  kiruvchi  moddalarni  qaynash 

temperarturasi  yoki  erituvchiga  bo’lgan  munosabati  asos  qilib  olinadi. 

Richardsonning nuqtai nazarida bitumlar quyidagi fraksiyalarga ajratiladi: 

Petrolenlar – tarklibida C

9

 – C

  

 tutgan parafinlar bor moyli moddalar. Ular 

 8  

o

C temperaturaga yetmasdan uchib ketadi. 

Maltenlar  –  ular  suyuq  moyli  moddalar  bo’lib,  bitum  tarkibida   8  

o

C 

temperaturad  ham  uchib  ketmaydi.  Ular  petroley  efirida,  uglerod  tetraxlorid 

(CCl

 

)da va uglerod sulfid(SC

 

)da eriydi. Petrolenlar va maltenlarning molekulyar 

massasi kichik bo’lib, ular bitumni qattiqligi va yumshash haroratini pasaytiradi. 

Asfaltenlar –  molekulyar  massasi  M=      dan        gacha bo’lib, petroley 

efirida erimaydi. Biroq uglerod tetraxlorid va uglerod sulfid eriydigan qattiq, mort 

moddalar.  Asfaltenlar  bitumga  qattiqlik  berib,  ularning  yumshash  temperaturasini 

oshiradi.  300 

o

C  dan  yuqorida  asfaltenlar  o’zidan  gaz  chiqarib  koks  hosil  qiladi. 

Asfaltenlarni o’z navbatida turli erituvchilardan foydalanib bir necha fraksiyalarga 

ajratish mumkin. 

Karbenlar – petroley efiri va uglerod tetraxloridda erimaydigan, faqat uglerod 

sulfidda eriydigan qism. 

Karboidlar  –  organik  erituvchilarda  erimaydigan  moddalar  bo’lib,  bitumni 

eruvchanlik qobilyatini kamaytiradi.  

Markusson tomonidan berilgan bitumning tarkibi boshqacha ko’rinishga ega: 

Mineral  moylar  –  suyuq  uglevodorodlar  bo’lib,  uglerodlar  miqdori  C

 6

  va 

undan ko’proq atom tutgan parafinlar hamda C

 5

 – C

35

 atomlar tutgan naftenlardan 

iborat.    O’rtacha  molekulyar  massasi  M  =  35   –  500  ni  tashkil  etadi.  Bitum 

tarkibida moylarning oshishi bilan plastiklik, cho’ziluvchanlik, adgeziya xossalari 

ortadi, lekin uning qattiqligi va yumshash harorati pasayadi. 

---

 

   

Asfaltogen  kislotalar  va  angidridlar  -  -bitumni  ba’zi  bir  komponentlarining 

oksidlanishi  natijasida  hosil  bo’luvchi  smolasimon  xosilalari,  xususan  naftenlar. 

Ular  spirtlarda  yaxshi  eriydi,  benzinda  esa  yomon  eriydi.  Asfaltogen  kislota  va 

angidridlar bitum tarkibida oz miqdorda uchraydi. Ular bitumga yuqori adgeziyalik 

xususiyati berib, uning tarkibidagi kolloid eritmalarga stabillaydi. 

Smolalar –  molekulyar  massasi 6   dan      gacha bo’lib, uglerod  etomlari 

soni  C

8 

  –  C

   

  gachani  tashkil  etib,  siklik  va  geterosiklik  tuzilishga  ega  bo’lgan 

yuqori  molekulyar  uglevodorodli  qattiq  moddalar.  Ular  sovuq  holda  petroley 

efirida,  uglerod  tetraxloridda  va  uglerod  sulfidda  eriydi.  Smolalar  bitumni  yuqori 

quvushqoqlik  va  plastiklikni  namoyon  etishida  asosiy  ahamiyatga  ega.  Ular  o’z 

navbatida  quyidagi  fraksiyalarga  ajraladi.  Bir  tomondan  ular  moylarga  bog’lanib 

tursa, ikkinchi tomondan esa asfaltenlarga bog’langan.  

Asfaltenlar  –  smolalarning  polimerlanishi,  degidrogenlanishi  va  oksidlanishi 

hosilalari.  Ularning  molekulyar  massasi        dan        gacha  bo’lishi  mumkin. 

Bitum  tarkibida  asfaltenlar  miqdori  oshishi  ularning  qattiqligini,  yumshash 

temperaturasini  oshirib  shu  bilan  birga  ularning  eruvchanligini  oshiradi. 

Asfaltenlar  bitumni  mortlashishini  oshiradi.  Amalda  bitumlar  murakkab  kolloid 

sistemalar  deb  qaralib,  dispersion  muhit  deb  moyli  qism,  dispersion  faza  sifatida 

esa asfaltenlar olinadi. Smolalar kolloidlarga qisman yutilib stabilizator vazifasini 

bajaradi.  Moylardan  asfaltenlarga  o’tish  jarayonida  bitum  komponentlarining 

o’zgarishi sodir bo’ladi. Ushbu holat quyidagi jadvalda keltirilgan. 

 

                                       

 

 

 

 

 

 

3- jadval