I(q-q). indd

Adiabatali’q process
 
Joqari’dag’i’ ko’rilgen processlerdin’ barli’g’i’nda sistema a’tiraptag’i’ 
wortali’q penen ji’lli’li’q almasi’latug’i’n yedi (Q ≠ 0). Yendi a’tiraptag’i’ 
wortali’q penen ji’lli’li’q almaspaytug’in (Q = 0) sistemadag’i’ processti 
ko’remiz.
Ji’lli’li’q almaspaytug’i’n yetip izolaciyalang’an sistemadag’i’ 
processke adiabatali’q process dep ataladi’.
Adiabatali’q proceste Q = 0 bolg’ani’ ushi’n (1) ten’lemeden to’mendegi 
qatnasti’ ali’w mu’mkin:
∆U + A = 0 yamasa U
1
= U
2
+ A, (6)
22-su’wret
б
a
Molekulyar fi zika ha’m termodinamika tiykarlari’

---

41
bunda U
1
, U
2
– baslangi’sh ha’m aqi’rg’i’ ishhki 
energiya.
Gaz adiabatali’q ken’eygende ishki energi-
yasi’ azaydi’ (∆U < 0) ha’m jumi’sti’ wori’nlaydi’ 
(A > 0). Bunda jumi’s gazdi’n’ ishki energi-
yasi’ yesabi’na wori’nlanadi’. Gaz wori’nlag’an 
jumi’sti’n’ mug’dari’ diagrammadag’i’ betke ten’ 
boladi’ (23-a su’wret).
Gaz adiabatali’q qi’si’lg’anda ishki energiyasi’ 
artadi’ (∆U > 0) ha’m gazdi’n’ u’stinde jumi’s 
wori’nlanadi’ (A < 0). Bunda si’rtqi’ ku’shler gazdi’ 
qi’si’wi’ sebebinen wori’nlang’an jumi’s yesabi’na 
gazdi’n’ ishki energiyasi’ artadi’. Wori’nlang’an 
jumi’sti’n’ shamasi’ diagrammada ko’rsetilgen betke 
ten’ boli’p yesaplanadi’ (23-b su’wret). 
Gazdi’n’ adiabatali’q ken’eyiwden suwi’wi’ 
yamasa adiabatali’q qi’si’li’wda qi’zi’wi’ a’tirapta 
ko’p baqlanadi’. Mi’sali’, atmosferadag’i’ hawa 
joqari’g’a ko’terilip, to’men basi’mda ken’eyedi ha’m suwi’ydi’. Hawani’n’ 
suwi’q boli’wi’ na’tiyjesinde wondag’i’ suw puwlari’ kondensaciyalani’p, 
bult payda yetedi.
Nasosta qi’si’li’p ati’rg’an hawa qi’zadi’. Joqari’ basi’mli’ ballonnan 
shi’g’i’p ati’rg’an gaz keskin suwi’ydi’. Kondencioner ha’m suwi’tqi’shlarda 
bul qubi’li’slardan paydalani’ladi’.
Tez qi’si’lg’anda hawani’n’ qi’zi’wi’nan mashinalardi’n’ ishki jani’wshi’ 
dvigatellerin iske qosi’wda paydalani’ladi’. Hawani’ qi’satug’i’n ku’shli 
kompressorlar islep turg’anda hawani’n’ temperaturasi’ joqari’lap, a’sbap 
qi’zi’p ketedi. Soni’n’ ushi’n kompressor arnawli’ suwi’ti’li’p turi’ladi’.
Process ju’da’ tez ju’z bergende ji’lli’li’q almasi’ni’wi’ u’lgere almasa, 
bunday processti de adiabatali’q dep ataw mu’mkin. Mi’sali’, dawi’sti’n’ 
tarqali’wi’nda hawani’n’ qi’si’li’wi ha’m ken’eyiwi sonday tez ju’z beredi. 
Soni’n’ ushi’n dawi’sti’n tarqali’w procesinde adiabatali’q dep qaraladi’.