I(q-q). indd

Molekulyar fi zika ha’m termodinamika tiykarlari’

---

39
Sistemag’a berilgen ji’lli’li’q mug’dari’ sistemani’n’ ishki 
energiyasi’n wo’zgertiwge ha’m sistemani’n’ si’rtqi’ ku’shlerine 
qarsi’ jumi’s wori’nlawg’a jumsaladi’.
Q = ∆U + A. (1) 
Bul si’patlama ha’m formula termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’n 
ko’rsetedi. Bul ni’zamdi’ XXI a’sirdin wortalari’nda nemis ali’mlari’ 
R. Mayer, G. Gelmgols ha’m inglis ali’mi’ J. Djoul ta’riyiplep bergen.
Termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ni’n’ izoprocesslerge 
qollani’li’wi’
 
1. Izotermiyali’q process (T = const). Ideal gazdi’n’ temperaturasi’ 
wo’zgermese, ishki energiyasi’ da wo’zgermeydi ha’m (1) formuladag’i’ 
∆U = 0 boladi’. Bunday halda termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ 
to’mendegishe korsetiledi:
Q = A. (2) 
Izotermiyali’q processte ideal gazg’a berilgen ji’lli’li’q jumi’sti’ 
wori’nlawg’a jumsaladi’.
Izotermiyali’q processte gaz ji’lli’li’q ali’p ati’rg’an (Q > 0) bolsa, gaz 
∆V ko’lemge keneyedi ha’m unamli’ (won’) jumi’s (A > 0) wori’nlaydi’. 
21-a, su’wrettegi diagrammada wori’nlang’an jumi’s hawa ren’ine 
boyalg’an betine ten’ boladi’.
Yeger gaz si’rtqi’ wortali’qqa ji’lli’li’q berip 
ati’rg’an (Q < 0) bolsa, gaz unamsi’z (teris) jumi’s 
(A < 0) wori’nlap ati’rg’an boladi’ Bunda si’rtqi’ sis-
tema gaz u’stinde jumi’s wori’nlap ati’rg’an boladi’. 
Wori’nlang’an jumi’sti’n shamasi’ diagrammada 
ko’rsetilgen betke ten’ (21-b, su’wret).
2. Izobarali’q process (p 
= const). Turaqli’ 
basi’m jag’dayi’nda gazg’a ji’lli’li’q berilip ati’rg’an 
bolsa, wori’nlang’an jumi’s A 
= p∆V boladi’. Won-
day jag’dayda termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ 
to’mendegishe ko’rsetiledi:
Q = ∆U + p∆V. (3)