I(q-q). indd

ko’rinisin jasaw ushi’n sol tochkadan bas 
optikali’q ko’sherge parallel AO′ nuri’ 
ha’m linza worayi’nan wo’tetug’i’n AO 
nur wo’tkiziledi. AO′ nur linzada sini’p, 
F fokusi’nan wo’tedi. Bunan ha’m linza 
worayi’nan wo’tetug’i’n nurlardi’n’ kesilisiwinen A′ noqatda A noqati’ni’n’ 
ko’rinisi boladi’ (62-su’wret).
Buyi’mni’n’ ko’rinisin jasaw ushi’n woni’n’ tiyisli tochkalari’ni’n’ 
ko’rinisi payda yetiledi. Son’i’nan bul tochkalar birlestirilse, buyi’mni’n’ 
ko’rinisi payda boladi’.
Bas optikali’q ko’sherge perpendikular jaylasqan AB kesimnin’ linza 
payda yetetug’i’n ko’rinisin jasayi’q. Buni’n’ ushi’n A ha’m B noqatlardan 
bas optikali’q ko’sherge parallel nurlar ha’m linza worayi’nan wo’tetug’i’n 
nurlar wo’tkizemiz. A noqati’nan shi’qqan yeki nur A′ noqatda, B noqati’nan 
shi’qqan yeki nur bolsa B′ noqati’nda kesilisedi. A′ noqati’nan B′ noqati’na 
A′B′ kesimdi wo’tkizemiz. Payda bolg’an A′B′ kesim AB buyi’mni’n’ linza 
payda yetken ko’rinisi. Su’wretleniwi to’n’kerilgen ko’rina’ste boladi’.
Ko’rinis jasawdi’ ja’ne de a’piwayi’lasti’ri’w ushi’n ko’rinis jasalatu-
g’i’n AB buyi’mni’n’ B noqati’n bas optikali’q ko’sherdin’ u’stine qoyami’z. 
Wonday jag’dayda AB buyi’mni’n’ ko’rinisin payda yetiw ushi’n tek A 
noqati’nan shi’g’atug’i’n yeki nurdi’ wo’tkiziw jeterli boladi’ (63-a su’wret). 
Nurlar kesilisken A′ tochkasi’nan bas optikali’q ko’sherge perpendikulyar 
tu’siriledi. Payda yetilgen A′B′ kesim AB buyi’mni’n’ ko’rinisi boladi’.
Linza payda yetetug’i’n ko’rinistin’ qaysi’ jerde payda boli’wi’, u’lken-
kishiligi, tuwri’ yamasa to’n’kerilgenligi, haqi’yqi’y yamasa jormalli’g’i’ 
buyi’mni’n’ linza fokusi’na sali’sti’rg’anda qanday arali’qta turg’anli’g’i’na 
baylani’sli’ boladi’.
To’mende buyi’m fokus arali’qqa sali’sti’rg’anda tu’rli jerlerde 
turg’anda linzada payda bolatug’i’n ko’rinislerdi ko’rip shi’g’ami’z:
1. Buyi’m linzani’n’ yekilengen fokus arali’g’i’ 2F ten uzaqta 
turg’an bolsi’n, yag’ni’y d > 2F. Bunday jag’dayda ko’rinis kishi’reygen 
(K < 1) ha’m to’n’kerilgen halatta fokus penen yekilengen fokus 
arali’g’i’nda payda boladi’ (63-a, su’wret).

---

92
2. Buyi’m linzadan yekilengen fokus 
arali’g’i’ 2F ke ten’ bolg’an uzaqli’qta 
turg’an bolsi’n, yag’ni’y d = 2F. Bul ha-
latta ko’rinistin’ shamasi’ wo’zgermeydi 
(K = 1) ha’m ko’rinis to’n’kerilgen halatta 
linzadan 2F uzaqli’qta payda boladi’ (63-b, 
su’wret).
3. Buyi’m linzani’n’ fokus arali’g’i’ 
F h a ’ m y e k i l e n g e n f o k u s a r a l i ’ g ’ i ’ 
2F arali’g’i’nda turg’an bolsi’n, yag’ni’y 
F < d < 2F. Bul halatta ko’rinis u’lkeygen 
(K > 1) ha’m to’n’kerilgen halatta yekilengen 
fokus arali’g’i’ni’n’ arg’i’ jag’i’nda payda 
boladi’ (63-d, su’wret).
4 .  B u y i ’ m l i n z a n i ’ n ’ f o k u s i ’ n d a 
turg’an bolsi’n, yag’ni’y d = F. Bul halatta 
buyi’mni’n’ qa’legen tochkasi’nan shi’g’i’p 
linzada si’ng’an yeki nur wo’z ara kesilispey-
di. Soni’n’ ushi’n ko’rinis payda bolmaydi’ 
(63-e, su’wret).
5. Buyi’m linza menen fokus arasi’nda 
turg’an bolsi’n, yag’ni’y d < F. Bul halatta 
linza menen fokus arali’g’i’nda u’lkeygen 
(K > 1), tuwri’ ha’m jormal ko’rinis payda 
boladi’ (63-f, su’wret). Buyi’mdi’ u’lkeytip 
ko’riw ushi’n linza buyi’mg’a a’ne sonday 
jaqi’nlasti’ri’li’wi’ kerek.
Ji’ynawshi’ linzadan pari’qli’ ra’wishte 
shashi’rati’wshi’ linzada buyi’mi’nan qay 
jerde turg’anli’g’i’na qaramastan, payda 
bolg’an ko’rinis barli’q halatlarda kishi’reygen, 
tuwra ha’m jormal boladi’ (64-su’wret).